Θεοδώρα Χατζηιωάννου: Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ροκφέλερ μιλάει στην Athens Voice για τον κορωνοϊό, την έρευνα και τα εμβόλια.
«Το πιο σημαντικό για μένα είναι ότι, αυτή τη στιγμή, κανείς δεν έχει ιδέα τι ακριβώς πρόκειται να συμβεί - για οτιδήποτε, συμπεριλαμβανομένου και το πού θα πάει η Όμικρον». Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ροκφέλερ, Θεοδώρα Χατζηιωάννου, βρίσκεται εδώ και καιρό στην πρώτη γραμμή της έρευνας. Για χρόνια, μαζί με τον σύζυγό της, Πολ Ντ. Μπιενιάζ, και τους συνεργάτες τους, πραγματοποιούσε έρευνες πάνω στον ιό HIV-1 και το 2014 έγινε η πρώτη ερευνητική ομάδα που κατάφερε να μολύνει μαϊμούδες με τον ιό, εξελίσσοντας την έρευνα σε αντιικές επεμβάσεις. Όταν ξέσπασε η πανδημία του SARS-CoV-2 άρχισε να ερευνά κι αυτό το πεδίο με σημαντικά αποτελέσματα.
Στις 26 Νοεμβρίου, οι New York Times δημοσίευσαν ρεπορτάζ για την «επέτειο» ενός έτους από την ανακάλυψη της παραλλαγής Όμικρον, για την οποία οι επιστήμονες εξακολουθούν να προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν. Η Δρ Χατζηιωάννου συμμετείχε στο ρεπορτάζ καθώς, μαζί με την ερευνητική της ομάδα, είχε διεξαγάγει ένα πείραμα που έδειξε ότι η Όμικρον ήταν -όπως τονίζουν οι ΝΥΤ- «προετοιμασμένη για μια εξελικτική έκρηξη». Η ομάδα της Δρ Χατζηιωάννου εξέτασε την Όμικρον έναντι 40 διαφορετικών αντισωμάτων που θα μπορούσαν ακόμα να μπλοκάρουν την παραλλαγή και ανακάλυψαν ότι ήταν εξαιρετικά εύκολο για μερικές επιπλέον μεταλλάξεις να την κάνουν ανθεκτική σχεδόν σε όλα τα αντισώματα.
Επικοινωνήσαμε με την Δρ Χατζηιωάννου και τις θέσαμε μία σειρά ερωτημάτων για την έρευνά της, με την ίδια να σημειώνει ότι φιλοδοξεί να δημοσιευθούν σύντομα τα αποτελέσματα της εργασίας τους.
«Πριν βγει η Όμικρον, δεν θα πω ότι το είχαμε προβλέψει, αλλά είχαμε μία ιδέα για το πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί ο ιός. Αυτό που αρχίσαμε να κάνουμε, όταν πρωτοβγήκε η Όμικρον τον Ιανουάριο στις ΗΠΑ, είναι πειράματα στο εργαστήριο για να δούμε πώς θα εξελιχθεί όταν έρχεται αντιμέτωπη με αντισώματα που παράγει τώρα ο οργανισμός μας. Γιατί η εικόνα της πανδημίας αυτή τη χρονιά έχει αλλάξει - όταν πρωτοβγήκε ο ιός κανείς δεν είχε αντισώματα απέναντι του, τώρα όμως με την Όμικρον, μετά από 2 χρόνια ήδη στην πανδημία, μεγάλος μέρος του πληθυσμού έχει αντισώματα, είτε από ίωση είτε από εμβολιασμό. Ορισμένα μάλιστα από τα αντισώματα αυτά, ειδικά σε αυτούς που έχουν πάρει τις σωστές δόσεις, που έχουν μολυνθεί και μετά εμβολιάστηκαν, έχουν εξελιχθεί και είναι καλύτερα από τα αντισώματα που ανέπτυξε ο πληθυσμός τον πρώτο χρόνο. Οπότε το ερώτημά μας ήταν, πώς θα εξελιχθεί η Όμικρον συναντώντας αυτά τα αντισώματα. Και αυτό που δείξαμε με πειράματα στο εργαστήριο ήταν ότι θα αποκτήσει περαιτέρω μεταλλάξεις, που θα την καθιστούν ικανή να αντιμετωπίσει αυτά τα αντισώματα που παράγουμε τώρα οι περισσότεροι. Κι αυτό ακριβώς έγινε τελικά. Η ακίδα της Όμικρον είναι -ας το πούμε- ευέλικτη, έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει μία ή δύο επιπλέον μεταλλάξεις και να αποκτήσει αντίσταση σε αντισώματα που η αρχική ακίδα δεν μπορούσε με τις ίδιες μεταλλάξεις. Αυτή είναι η βασική διαφορά. Και νομίζω αυτός είναι από τους κύριους παράγοντες που προκάλεσε την εξέλιξη της Όμικρον αυτή τη στιγμή».
Υπάρχει αυτή τη στιγμή κάποιο κυρίαρχο στέλεχος; Δεν υπάρχει κάποιο κυρίαρχο στέλεχος, έχουμε πολλά που έχουν εξελιχθεί παράλληλα και έχουν πάνω κάτω τις ίδιες μεταλλάξεις ή σε αντίστοιχα σημεία και οι περισσότερες από αυτές έχουν ως αποτέλεσμα την απόκτηση αντίστασης σε αντισώματα. Τώρα, το πού θα πάει αυτό δεν ξέρουμε...
Πόσο έχει προχωρήσει η έρευνα όσον αφορά στην Covid-19; Πόσο επαρκής είναι η γνώση μας; Πολλοί βιάζονται να βγάλουν συμπεράσματα. Πρέπει να γίνει κατανοητό, οι περισσότερες απόψεις που ακούγονται είναι απλά απόψεις, είναι εικασίες, δεν έχουμε επαρκή στοιχεία. Δεν έχουμε ξαναπεράσει αυτή την πανδημία, άρα πώς είναι δυνατόν να γνωρίζουμε τι θα συμβεί στο μέλλον και πώς θα εξελιχθεί - και η πανδημία, αλλά και οι διάφορες επιπτώσεις αυτού του ιού, πώς θα επηρεάσει τις μολύνσεις με άλλους ιούς, το πώς θα επηρεαστούν τα παιδιά, το Long Covid. Για όλα αυτά διαθέτουμε λίγα στοιχεία και είναι ακόμα νωρίς. Δυστυχώς, δεν έχουμε χρόνο για να γίνουν όλες αυτές οι μελέτες και ορισμένες αποφάσεις πρέπει να παρθούν. Αυτό είναι κατανοητό. Αλλά τουλάχιστον μην βγαίνουμε να λέμε με σιγουριά, ότι θα γίνει αυτό κ.λπ. Αυτό είναι το πρόβλημα κι ο φόβος μου, ότι κανείς δεν ξέρει - κανείς δεν έχει τα επαρκή στοιχεία για να είναι σίγουρος όσον αφορά στο σύνολο της πανδημίας. Υπάρχει μία σύγχυση και πρέπει όλοι να είμαστε προσεκτικοί στο τι δηλώνουμε. Όσοι ανήκουμε στον χώρο, αντιλαμβανόμαστε τα όρια, μπορούμε να προσφύγουμε στις έρευνες, ο άλλος όμως που δεν γνωρίζει, παίρνει μια δήλωση, την αναδημοσιεύει και έτσι φαίνεται ότι «έτσι είναι...». Όχι, δεν είναι έτσι... Και πλέον φοβάμαι, διότι η εμπιστοσύνη στους επιστήμονες έχει λάβει μία φθίνουσα τροχιά.
Τι γνωρίζουμε σήμερα για το Long Covid; Το Long Covid ακόμα δεν μπορούμε καν να το προσδιορίσουμε. Τα συμπτώματα είναι ετερογενή σε διάφορες κατηγορίες ανθρώπων. Υπάρχει κίνδυνος και ανησυχία ότι μπορεί να είναι αρκετά επικίνδυνο και να προκύψουν διάφορα προβλήματα μακροχρόνια, αλλά ακόμα δεν ξέρουμε ούτε τα ποσοστά, ούτε ποιες θα είναι οι επιπτώσεις που θα έχει στον οργανισμό το Long Covid. Είναι πρώιμο να βγάλουμε συμπεράσματα σε αυτή τη φάση. Αυτό δεν σημαίνει ότι αγνοούμε ό,τι έχουμε και δεν κάνουμε απολύτως τίποτα - για μένα ας πούμε η χρήση μάσκας παραμένει απαραίτητη, ειδικά σε εσωτερικούς χώρους με πολύ κόσμο. Η μάσκα είναι μια απλή λύση που μπορεί να εφαρμόσει ο καθένας μόνος του.
Η Κίνα εφάρμοσε την πολιτική του zero Covid. Ποια η άποψή σας; Το zero Covid δεν είναι εφικτό και η Κίνα είναι εμφανές ότι έχει αποτύχει με αυτή την τακτική. Τη στιγμή που υπάρχει αυτή η παγκόσμια κινητικότητα, που δεν έχει προηγούμενο, είναι αδύνατο να πετύχει, ακόμη κι αν κλείσεις εντελώς τα σύνορά σου. Ο Sars-Cov2 είναι εδώ και θα μείνει, πρέπει να το καταλάβουμε ότι δεν θα τον εξαλείψουμε αυτή τη στιγμή.
Θα συνεχίσουμε να εμβολιαζόμαστε κάθε χρόνο; Πιστεύω τουλάχιστον κάθε χρόνο στο άμεσο μέλλον.
Πόσα εμβόλια μπορούμε να κάνουμε και σε πόσο σύντομο χρονικό διάστημα; Πρόκειται για μία εξαιρετική ερώτηση στην οποία όμως δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή απάντηση. Κανένας δεν μπορεί να το απαντήσει με σιγουριά πόσο συχνά πρέπει να εμβολιαζόμαστε, γιατί δεν υπάρχουν στοιχεία. Υπάρχουν λίγες μελέτες με αντιφάσκοντα στοιχεία και με λίγα άτομα. Δεν έχουμε τα στοιχεία που μπορούν να μας πουν «αυτή είναι η πιο αποτελεσματική τακτική». Επιπλέον, αυτές οι μελέτες είναι εξαιρετικά δύσκολες αυτή τη στιγμή, γιατί είναι τόσο ετερογενής η ανοσολογική ανταπόκριση στον πληθυσμό, που είναι δύσκολο να βρεις ομοιόμορφες ομάδες και να τις συγκρίνεις. Άλλος έχει εμβολιαστεί με το ένα εμβόλιο, άλλος με το άλλο, άλλος έχει κάνει τρεις δόσεις, άλλος τέσσερις, άλλος έκανε τρεις δόσεις και μετά μολύνθηκε, άλλος μολύνθηκε με τη Δέλτα, άλλος με την Όμικρον, ποια Όμικρον. Ευτυχώς, τα mRNA εμβόλια εναντίον του SARS-COV-2 είναι πάρα πολύ ασφαλή και φαίνεται ότι η επαλειμμένη χρήση τους δεν έχει εμφανή προβλήματα. Αλλά, φυσικά, δεν έχουμε στοιχεία για το ακριβές όφελος μίας συχνής χρήσης, για παράδειγμα κάθε τρεις μήνες. Χρειάζονται μακροχρόνιες μελέτες με μεγαλύτερους αριθμούς ατόμων για να καταλήξουμε σε συμπεράσματα. Φυσικά, αυτός είναι χρόνος που δεν έχουμε και οι αποφάσεις λαμβάνονται άμεσα. Οπότε, αυτή τη στιγμή πιστεύω ότι τουλάχιστον τα ευπαθή άτομα ή άτομα μεγαλύτερης ηλικίας καλό θα ήταν να εμβολιαστούν με την ανανεωμένη δόση, ακόμα κι αν είχαν νοσήσει από την Όμικρον.
Όποιος έχει νοσήσει και έχει κάνει εμβόλια, εξακολουθεί να διαθέτει τη λεγόμενη υβριδική ανοσία; Δεν μου αρέσει ο όρος, αλλά ναι. Ασφαλής από μόλυνση δεν είναι κανείς, τα εμβόλια λόγω των μεταλλάξεων, τον μεγάλο βαθμό μεταλλάξεων που βλέπουμε αυτή τη στιγμή, δεν προστατεύουν από τη μόλυνση. Τα εμβόλια όμως εξακολουθούν να προσφέρουν προστασία από τη βαριά νόσηση. Ενώ αυξάνονται τα κρούσματα, οι εισαγωγές στα νοσοκομεία απ' όσο ξέρω σε διάφορες περιοχές δεν έχουν αυξηθεί ή τουλάχιστον δεν έχουν αυξηθεί τόσο όσο είχαν αυξηθεί στην αρχή που δεν είχαμε όλα αυτά τα εφόδια. Αυτό όμως σημαίνει ότι είμαστε εντάξει; Όχι, διότι δεν το ξέρουμε. Ίσως με το Long Covid -σε 2 ή 3 χρόνια- να δούμε ότι η ξέφρενη αυτή πορεία του ιού είχε αρνητικές επιπτώσεις, ίσως η μόλυνση και η επαναμόλυνση συμβάλλουν στις αρνητικές επιπτώσεις. Υπάρχουν ορισμένα στοιχεία, που δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά και πάλι, δεν είναι επαρκή στοιχεία ακόμα για να μιλήσουμε με σιγουριά. Αυτό λέω συνέχεια: Δεν έχουμε στοιχεία. Μπορεί να μην έχουμε ακόμα όλες τις λεπτομέρειες για το τι θα προκύψει, αλλά ο ιός είναι εδώ, είναι μαζί μας...
Τι ακριβώς είναι η τεχνολογία mRNA, βάσει της οποίας παρασκευάστηκαν μία σειρά εμβολίων; Η τεχνολογία mRNA επιτρέπει την παράδοση συστατικών στον οργανισμό σε μορφή RNA. Το mRNA στα κύτταρα μας περιέχει τις πληροφορίες που καθορίζουν την παραγωγή πρωτεϊνών αλλά είναι συνήθως ασταθές. Εξελίξεις στην τεχνολογία επέτρεψαν τη σύνθεση RNA μορίων που είναι πιο σταθερά. Παράλληλα, η εξέλιξη στην τεχνολογία λιπιδίων επέτρεψε τη χρησιμοποίηση τους στην παράδοση αυτών των mRNA στα κύτταρα και συνεπώς στην παροδική παραγωγή της αντίστοιχης πρωτεΐνης από αυτά τα κύτταρα.
Σε ποιους τομείς της θεραπευτικής ή πρόληψης είναι δυνατόν να εφαρμοστεί και με ποιους στόχους; Η κύρια εφαρμογή του mRNA αυτή τη στιγμή βρίσκεται στα εμβόλια. Τα εμβόλια παραδίδουν στον οργανισμό κομμάτια ιών ή βακτηρίων (αντιγόνα) έτσι ώστε το ανοσοποιητικό μας σύστημα να εκπαιδευτεί στην αντιμετώπιση τους και να αντιδράσει έγκαιρα σε περίπτωση μόλυνσης. Μέχρι πρόσφατα, η παράδοση των αντιγόνων γινόταν μέσω ή απενεργοποιημένων ιών ή πρωτεΐνης. Η παραγωγή και η επεξεργασία πρωτεΐνης όμως είναι μακρόχρονη και επίπονη. Τα mRNA παραδίδουν το υλικό για τη σύνθεση της πρωτεΐνης στα κύτταρα μειώνοντας σημαντικά την παραγωγή, ανανέωση και διαθεσιμότητα των εμβολίων, παραδίδουν το ίδιο αντιγόνο με τα κλασικά εμβόλια, απλώς σε άλλη μορφή. Εκτός από τα εμβόλια του SARS-CoV-2, η χρησιμότητα τους ερευνάται κυρίως στην εφαρμογή σε εμβόλια εναντίον άλλων ιών, όπως ο Ζίκα, της γρίπης και άλλων. Είμαι σίγουρη ότι οι εφαρμογές αυτής της τεχνολογίας θα αυξηθούν στο μέλλον.
Σε ποια άλλα πεδία δοκιμάζονται; Σε ποιες περιπτώσεις θεραπείας καρκίνου θα μπορούσαν να πετύχουν; Αυτή τη στιγμή δύο από τα πεδία στα οποία δοκιμάζονται τα mRNA είναι στις καρδιακές παθήσεις και στον καρκίνο. Για τις καρδιακές παθήσεις, στόχος είναι να διορθώσουν κύτταρα στην καρδιά ή να καταστείλουν ινώσεις, αλλά ακόμα είναι σε πειραματικό στάδιο σε μοντέλα ζώων. Για διάφορους τύπου καρκίνου, έχουν προχωρήσει περισσότερο και εταιρείες και ερευνητικά κέντρα έχουν αναπτύξει mRNA για να θέσουν σε ενέργεια το ανοσοποιητικό σύστημα των ασθενών εναντίον των καρκινογόνων κυττάρων.
Έχουν προχωρήσει μελέτες σε φάση 3 ή 4 για κάποιες από αυτές τις θεραπείες; Από ό,τι γνωρίζω, τουλάχιστον δύο κλινικές δοκιμές έχουν φτάσει σε φάση 3. Και οι δύο είναι της Moderna - μία για μελάνωμα και μία για τον ιό HPV16 που προκαλεί καρκίνο.
Υπάρχουν ελπίδες για ένα εμβόλιο ή φάρμακο mRNA κατά του AIDS; Αν ναι, σε ποιο χρονικό ορίζοντα; Φάρμακα εναντίον του ιού υπάρχουν και είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά. Έχουν μετατρέψει μία θανατηφόρα πάθηση σε χρόνια και το επίπεδο ζωής των ασθενών πλησιάζει το κανονικό. Πρέπει όμως να παίρνουν φάρμακα εφ' όρου ζωής. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν και ενέσιμα φάρμακα που θα επιτρέψουν τη μηνιαία ή και πιο αραιή χορήγηση, ενώ συνέχεια αναπτύσσονται καινούργια. Αυτά τα φάρμακα, επίσης, συμβάλλουν στην πρόληψη. Φυσικά, αυτά είναι τα δεδομένα στην Βόρεια Αμερική και στην Ευρώπη κι όχι στον περισσότερο κόσμο. Ακόμη και στην Ελλάδα, η προφυλακτική χρήση των βασικών φαρμάκων εναντίον του HIV-1 μόλις εγκρίθηκε. Το πρόβλημα με τα εμβόλια εναντίον του ιού του AIDS δεν είναι το ίδιο με αυτά των άλλων ιών. Ο HIV-1 μεταλλάσσεται πάρα πολύ γρήγορα, ακόμα πιο γρήγορα κι από την Όμικρον, και επειδή κυκλοφορεί στον ανθρώπινο πληθυσμό για δεκαετίες έχει φτάσει σε ένα επίπεδο διαφοροποίησης μεταξύ στελεχών, που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι ακατόρθωτη, την παραγωγή εμβολίων, ικανών να αντιμετωπίσουν τον ασύλληπτο αριθμό στελεχών. Κατά τη γνώμη μου, αυτό είναι ένα από τα βασικά προβλήματα για ένα εμβόλιο εναντίον του HIV-1, όχι η έλλειψη τεχνολογίας.
Θεοδώρα Χατζηιωάννου - βιογραφκό
Η Θεοδώρα Χατζηιωάννου είναι ιολόγος. Είναι γνωστή για την έρευνά της πάνω στην ανακάλυψη περιοριστικών παραγόντων κατά του HIV, οι οποίοι περιορίζουν τη δράση των ιών σε συγκεκριμένα είδη, δυσχεραίνοντας τη μελέτη του ιού HIV-1 σε ζωικά μοντέλα. Τα επιστημονικά της ευρήματα, της επέτρεψαν να αναπτύξει τον πρώτο βασισμένο στον HIV-1 ιό ικανό να προκαλέσει συμπτώματα τύπου AIDS σε μη-ανθρωπίδες (συγκεκριμένα σε μακάκους macaca nemestrina). Είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Έρευνας στο Εργαστήριο Ρετροϊολογίας στο Πανεπιστήμιο Ροκφέλερ της Νέας Υόρκης. Είναι εκ των συγγραφέων του πανεπιστημιακού συγγράμματος ιολογίας Principles of Virology.
