Έναρξη Ολυμπιακών Αγώνων: Δεν μπορείς να περάσεις το ίδιο ποτάμι δύο φορές

Οι τελετές έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων λειτουργούν σαν μηχανές χρόνου. Κύριο μέλημα των δημιουργών τους, εκουσίως ή όχι, είναι η σύνδεση των θεατών με το παρελθόν, είτε ιστορικό είτε μυθικό, με το παρόν -τουλάχιστον όπως το αντιλαμβάνεται ο σκηνοθέτης και, στην καλύτερη των περιπτώσεων, με το μέλλον όπως φαίνεται να προδιαγράφεται από τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του ή στην ψυχή του ο σκηνοθέτης-καλλιτέχνης.

Στους 22ους Ολυμπιακούς Αγώνες στη Μόσχα, η καθησυχαστική παρουσία του μικρού αρκούδου Μίσα με τη συνοδεία απαλής μουσικής, συμμετρικών χορογραφιών και ήρεμης απαγγελίας στα ρωσικά παρέπεμπε στη σταθερότητα και το αιώνιο παρόν του υπαρκτού σοσιαλισμού στις αρχές της δεκαετίας του ’80: μιας δεκαετίας που με νοσταλγία επαναφέρουμε στην μνήμη μας και οι σημερινοί Έλληνες, όχι για πολύ διαφορετικούς λόγους. Οι λήψεις του σκηνοθέτη στις κερκίδες καταγράφουν πρόσωπα ήρεμα, απαλλαγμένα από την ένταση της αλλαγής που επιτακτικά απαιτείται στις ημέρες μας. Η αρκούδα αποτελεί το σύμβολο της άμυνας της χρηματιστηριακής αγοράς, ακόμα και σήμερα. Οι Σοβιετικοί, μία δεκαετία πριν από την κατάρρευσή τους την οποία γνωρίζουμε εκ των υστέρων, φαίνονται υποχρεωμένοι να διαφημίσουν την επιτυχία του σοσιαλιστικού ή κομμουνιστικού ιδεώδους στο πρόσωπο της στατικής φιγούρας μιας αρκούδας και της σταθερότητας που συμβολίζει· της σταθερότητας ενός αμετάβλητου παρόντος.

Στην εντυπωσιακή τελετή έναρξης της Αθήνας, 24 χρόνια αργότερα, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου χαρίζει στο παρελθόν μια αξιοζήλευτη θέση στις καρδιές μας. Ζωντανοί πίνακες (tableaux vivants) των προγενέστερων πολιτισμών υπό την επίβλεψη του θεού έρωτα, ένα παιδί σε χάρτινο καραβάκι και υπό την «προστασία» της μουσικής του Μάνου Χατζιδάκι, αξιώνουν την επιστροφή στην βεβαιότητα της μητρικής αγκάλης. Ή στις αγκάλες ενός ένδοξου παρελθόντος και στον ησυχασμό που αυτό προσφέρει, εννοιολογικώς διαφορετικό αλλά ψυχολογικώς πανομοιότυπο. Η παιδικότητα απομακρύνει το αναπόφευκτο τέλος, ή τουλάχιστον προσφέρει μία ανακούφιση στα βάσανα της σκέψης του. Η ζωή της νοσταλγίας είναι η κατίσχυση του παρελθόντος και της τρυφερότητας που παρέχει απλόχερα.

Ο Τομά Ζολί, μία εικοσαετία αργότερα, στους Ολυμπιακούς αγώνες του Παρισιού, αναγκάστηκε να απολογηθεί στις κατηγορίες για ασέβεια απέναντι στις καθιερωμένες μορφές της ταυτότητας των ανθρώπων λέγοντας πως δεν ήταν στις προθέσεις του να είναι «ανατρεπτικός, να σοκάρει ή να κοροϊδέψει». «Η βούλησή μου είναι να πούμε ότι είμαστε ένα πελώριο “εμείς”. Στη Γαλλία έχουμε το δικαίωμα να αγαπάμε ο ένας τον άλλον όπως επιθυμούμε, να αγαπιόμαστε με όποιον θέλουμε, στη Γαλλία έχουμε το δικαίωμα να πιστεύουμε και να μην πιστεύουμε. Στη Γαλλία έχουμε πολλά δικαιώματα». Όμως η παράστασή του ήταν κάτι σπουδαιότερο από την στείρα αντιπαράθεση με τους κατεστημένους θεσμούς και τους εκπροσώπους τους. Ο Γάλλος σκηνοθέτης μετέφερε τη δράση από ένα στάδιο σε ένα ποτάμι, δηλαδή στον χώρο μιας διαρκούς αλλαγής.» «Ποταμώ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ», λέει σε ένα από τα διάσπαρτα αποφθέγματά του ο Ηράκλειτος. Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάμι. Εφόσον τα νερά του ποταμού κινούνται, ποτέ δεν είναι ίδιο το ποτάμι. Η ζωή υπόκειται σε μόνιμη αλλά όχι σταθερή αλλαγή.

Όλα αυτά συμβαίνουν στην πόλη που διατηρεί τη συνέχεια του χρόνου στις αναλλοίωτες μορφές των δρόμων και των κτιρίων της. Εδώ, το 1789, συνέβη η μεγαλύτερη και ίσως μοναδική κοινωνική και πολιτική επανάσταση που έχει γνωρίσει ο κόσμος μας. Τον Μάιο του 1968 οι φερέλπιδες νέοι της αστικής τάξης θέλησαν να πετάξουν από πάνω τους την καταπίεση μιας λογοκεντρικής κοινωνίας και να προχωρήσουν σε μια άλλη, εκφρασιοκεντρική. «Η φαντασία στην εξουσία», «Όχι στα σύνορα!», «Διώξτε τον μπάτσο που έχετε στο κεφάλι σας», «Ούτε αφεντικό, ούτε θεός, θεός είμαι εγώ» είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά συνθήματα μιας νέας εποχής που εγκαινιάζει ο Νίτσε και η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Τη δάδα παραλαμβάνει ο Τομά Ζολί, πιθανώς χωρίς να έχει τη συνείδηση μιας τέτοιας ευθύνης. Όμως, ως καλλιτέχνης, μπορεί να νιώσει το πνεύμα της εποχής του. Η ρευστότητα ως στοιχείο ταυτότητας είναι η ελπίδα μας για το μέλλον. Το παρόν μας είναι ένα συνεχές άνοιγμα προς το μέλλον, υπό την έννοια της αποδοχής κάθε διαφορετικότητας που την αγκαλιάζουμε όλοι μας, λέει με τον τρόπο του ο Γάλλος σκηνοθέτης. Εκεί, στην Πόλη του Φωτός, ο Ζολί εμφανίζει τον δύσμορφο και κοινωνικά απόκληρο Ερίκ, το φάντασμα της Όπερας στις στέγες της πόλης και τη θυσιαζόμενη Ζαν ντ’ Αρκ, ιππέα ενός μηχανικού αλόγου, να ανεβαίνει τον Σηκουάνα για να παραλάβουν και να παραδώσουν στους αθλητές τη φλόγα της ενότητας των Ολυμπιακών Αγώνων. Δύο απόκληροι, δύο άνθρωποι χωρίς ταυτότητα δίνουν το μήνυμα της αγάπης και της αμοιβαιότητας στην πόλη που συντελέστηκαν δύο επαναστάσεις διατηρώντας συγχρόνως αναλλοίωτη τη μορφή της, τον χρόνο της. Μετά βεβαιότητος είδαμε μία παράσταση για το μέλλον της ανθρωπότητας, ως τη δυνατότητα της αλλαγής και της ταυτοτικής ρευστότητας. Ο Ντόναλντ Τραμπ και ο «συντηρητικός» κόσμος δύσκολα θα αντιμετωπίσει τέτοια συμβολική πρόκληση. Καλύτερο σύμμαχο από την τελετή έναρξης δεν θα μπορούσαν να βρουν οι Δημοκρατικοί των Ηνωμένων Πολιτειών.

Το ερώτημα όμως τίθεται ακαριαία. Τι είδους κόσμος είναι αυτός που βασίζεται αποκλειστικά στην αλλαγή; Το είδους κόσμος είναι αυτός όπου η σταθερότητα φαντάζει οπισθοδρομική και η συντηρητικότητα είναι ηθικά αποβλητέα; Τι είδους άνθρωπος είναι αυτός που μπορεί να αλλάζει τα στοιχεία της ταυτότητας του κατά το δοκούν, πολλές φορές σε αντίθεση με τις βιολογικές συνθήκες; Καμιά στολή, κανένα γένος, καμιά βεβαιότητα. Είναι οι αρχές ενός νέου διεθνισμού που έχει ως βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα άνευ περαιτέρω υποχρεώσεων; Και ποιος θα μας εξασφαλίσει το ειρηνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα μπορέσουμε να αναπτύξουμε τις δυνατότητες μας και τη βαθιά χριστιανική πεποίθηση της ισότητας που προϋποθέτει; Σε ποιον ακριβώς θα εκχωρήσουμε την ασφάλειά μας στο όνομα της ελευθερίας μας; Μπορεί, τουλάχιστον όπως προκύπτει από τα σωζόμενα αποσπάσματα του Ηρακλείτου, να μην δίνεται μία απάντηση στο αντίστοιχο ερώτημα που προκύπτει ακόμα και στην εποχή του για την ανεξέλεγκτη πορεία του γίγνεσθαι, όμως εμείς είμαστε υποχρεωμένοι να προσπαθήσουμε για μία απάντηση. Σημασία δεν έχει αν είναι το ίδιο ποτάμι αυτό που θα περάσουμε για δεύτερη φορά, αλλά για ποιο λόγο θέλουμε να διασχίσουμε ή να πλεύσουμε το ποτάμι, κάθε φορά.