Αλέξανδρος Κιτροέφ: «Ελλάς, Ευρώπη, Παναθηναϊκός!»

Ισως να µην υπάρχει άλλο σύνθηµα που να απεικονίζει την ταυτότητα και την ιστορία ενός αθλητικού σωµατείου τόσο επιτυχηµένα όσο το «Ελλάς, Ευρώπη, Παναθηναϊκός!» Ακούστηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1980, τότε που ο Παναθηναϊκός έπαιξε στον ηµιτελικό γύρο του Κυπέλλου Πρωταθλητριών Ευρώπης, το σηµερινό Τσάµπιονς Λιγκ. Ακόµη και τότε το σύνθηµα είχε ευρύτερο νόηµα, παραπέµποντας στη νέα ταυτότητα της Ελλάδας που είχε γίνει µέλος της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Κοινότητας το 1981.

Αλλά το νόηµα του συνθήµατος της πράσινης κερκίδας παρέπεµπε και στις ευρωπαϊκές αθλητικές αξίες του Παναθηναϊκού µε τις οποίες µπολιάστηκε µε την ίδρυσή του το 1908 ως ποδοσφαιρικού συλλόγου, και θα συνέχιζε να ακολουθεί σε όλη την υπόλοιπη ιστορική του διαδροµή µέχρι και τις µέρες µας.

Είχα την τύχη να γνωρίσω αυτή την ταυτότητα του Παναθηναϊκού από µικρός, διότι ο παππούς µου, ο Γεώργιος Γιαννουλάτος, ήταν µέλος του Παναθηναϊκού και µάλιστα διετέλεσε πρόεδρος του συλλόγου τη διετία 1934-35. Παρ’ όλο που ήµουν µικρός, καταλάβαινα πως εµείς οι Παναθηναϊκοί παίζουµε καθαρά και σεβόµαστε τον αντίπαλο. «Ό,τι και να µας κάνουν αυτοί» µου έλεγε, «διηγούµενος την “υποδοχή” του Παναθηναϊκού στον Πειραιά το 1930 όταν επέστρεψε ατµοπλοϊκά από τη Θεσσαλονίκη έχοντας κερδίσει τον Άρη, λίγες µέρες µετά τη νίκη των πρασίνων επί του Ολυµπιακού µε 8-2 στη Λεωφόρο».

Αυτά που µπορούσα να συγκρατήσω ακόµη και σε µικρή ηλικία αποτελούσαν µέρος µιας ενότητας αθλητικών αξιών. Ως ενήλικας, ακολουθώντας ακαδηµαϊκή καριέρα ως ιστορικός στις Ηνωµένες Πολιτείες, µου δόθηκε η ευκαιρία να µελετήσω την ιστορία του αθλητισµού αλλά και του Παναθηναϊκού, την εποχή που ο σύλλογος συµπλήρωνε την εκατονταετία του. ∆υστυχώς ο παππούς µου είχε φύγει πολλά χρόνια πριν – µάλιστα ο θάνατος συνέβη µπροστά στην τηλεόραση ενώ έβλεπε έναν επεισοδιακό αγώνα του Παναθηναϊκού µε τον Ολυµπιακό, το 1974.

Ελλάς, Ευρώπη, Παναθηναϊκός

Ποιες είναι αυτές οι αξίες που εκφράζει το σύνθηµα «Ελλάς, Ευρώπη, Παναθηναϊκός» το οποίο χρησιµοποίησα ως τίτλο ενός βιβλίου για τα 100 χρόνια του Παναθηναϊκού; Ας αρχίσουµε από την αρχή, την εποχή της ίδρυσης του συλλόγου. Για την Ευρώπη τα χρόνια πριν τον Α΄ ΠΠ, που ξέσπασε το 1914, ήταν κοµβικά στη διαµόρφωση των αρχών του σύγχρονου αθλητισµού. Τότε ήταν που ο Βαρόνος ντε Κουµπερτέν ίδρυσε τους σύγχρονους Ολυµπιακούς Αγώνες µε βάση το βρετανικό αθλητικό πνεύµα: τον ερασιτεχνισµό, το ευ αγωνίζεσθαι, τον ολοκληρωµένο αθλητή που έκανε πολλά σπορ και τον αθλητισµό ως διαπαιδαγώγηση της νεολαίας για το πώς να µαθαίνει να διαχειρίζεται τις νίκες και ήττες που φέρνει η ζωή.

Ήταν µάλιστα το 1908 που ο Κουµπερτέν δήλωσε πως «στους Ολυµπιακούς Αγώνες το πιο σηµαντικό είναι η συµµετοχή και όχι η νίκη». Αυτές οι αρχές, που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη τότε, αποτέλεσαν το γενετικό υλικό, το DNA του Παναθηναϊκού. Ο σύλλογος και οι αθλητές του ασχολήθηκαν µε το ποδόσφαιρο και τον στίβο και επεκτάθηκαν σε άλλα αθλήµατα εισάγοντάς τα για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Ο Απόστολος Νικολαΐδης –µε τον οποίο ο παππούς µου συνδέθηκε φιλικά και συνεργάστηκε στον χώρο των επιχειρήσεων–, που ανέλαβε τα ηνία του συλλόγου από τον ιδρυτή Γεώργιο Καλαφάτη, ήταν φορέας του αθλητικού πνεύµατος της εποχής έχοντας γνωρίσει τον αθλητισµό στην κοσµοπολίτικη Ροβέρτειο Σχολή της Κωνσταντινούπολης. Ο ίδιος ασχολήθηκε µε πολλά αθλήµατα, ως αθλητής και παράγοντας. Επιπλέον, εµφορούµενος από τις αρχές του σεβασµού στον αντίπαλο, βοήθησε στην ίδρυση ενός άλλου αθλητικού συλλόγου, της ΑΕΚ. Ήταν µύστης της ιδέας πως ο αθλητισµός αποτελεί συστατικό στοιχείο στη διαπαιδαγώγηση της νεολαίας.

Ενώ ο Παναθηναϊκός είχε αποκρυσταλλώσει µία ταυτότητα που τον ήθελε εκφραστή των αρχών του βρετανικού και ευρωπαϊκού αθλητικού πνεύµατος, αργότερα, τη δεκαετία του 1920, ιδρύθηκαν σηµαντικά αθλητικά σωµατεία στην Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη. Όµως ήταν µια διαφορετική εποχή διότι πλέον η ελληνική κοινωνία ζούσε µια σειρά από πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις που έφεραν οι διαφορές ανάµεσα στους οπαδούς του Βενιζέλου και του βασιλιά, η αντιµετώπιση των προσφύγων από τους γηγενείς και οι ταξικοί αγώνες µε τη διάδοση σοσιαλιστικών και κοµµουνιστικών ιδεών στη χώρα µας.

Σε αυτό το κλίµα ο αθλητισµός στην Ελλάδα απέκτησε έναν πιο ανταγωνιστικό και συγκρουσιακό χαρακτήρα και αυτό επηρέασε τον χαρακτήρα των νέων αθλητικών σωµατείων. Ο Παναθηναϊκός αντέδρασε ισορροπώντας ανάµεσα στη διατήρηση των παραδοσιακών του αξιών και την ανάγκη να ανταπεξέλθει στις νέες συνθήκες. Αυτό φαίνεται µε τις συνεχείς παραινέσεις των διοικήσεων προς τους αθλητές και οπαδούς για τον σεβασµό του ευ αγωνίζεσθαι, την προσήλωση στα πολλά αθλήµατα και την πρόσληψη καινοτόµων Ευρωπαίων προπονητών.

Το νόηµα του συνθήµατος της πράσινης κερκίδας παρέπεµπε και στις ευρωπαϊκές αθλητικές αξίες του Παναθηναϊκού, µε τις οποίες µπολιάστηκε µε την ίδρυσή του το 1908

Τίθεται εύλογα το ερώτηµα κατά πόσο µπορούσε ο Παναθηναϊκός να διατηρήσει τις αξίες του, όταν ο ανταγωνισµός στο ποδόσφαιρο εντάθηκε ποιοτικά µε τη δηµιουργία της Α΄ Εθνικής κατηγορίας την περίοδο 1959-1960. Η αλήθεια είναι πως η παλαιότερη γενιά (µαζί και ο παππούς µου) πάντα θεωρούσε τις πρώτες δεκαετίες του Παναθηναϊκού κάτι σαν µία χρυσή εποχή. Αλλά και ο ίδιος αναγνώρισε πως ο σύλλογος προσαρµόστηκε χωρίς να χάσει την ταυτότητά του και αγωνιστικά µεγαλούργησε τη δεκαετία του 1960.

Τότε, το ευ αγωνίζεσθαι, για να πάρουµε ένα παράδειγµα, διατηρήθηκε στις συνθήκες µεγαλύτερης ανταγωνιστικότητας, όχι όµως για όλες τις άλλες οµάδες. Υπήρξαν και υπάρχουν µεγάλοι σύλλογοι που αποζητούν τη νίκη µε κάθε δυνατό µέσο. Αυτό έκανε και κάνει το έργο των διοικούντων τον Παναθηναϊκό πολύ δύσκολο – πράγµα που δεν αναγνωρίζουν εύκολα οι οπαδοί της οµάδας.

Για τον Παναθηναϊκό τη δεκαετία του 1960 ήρθε να προστεθεί µια νέα ευρωπαϊκή διάσταση στον σύλλογο που έφεραν οι διακρίσεις του σε ευρωπαϊκό επίπεδο µε αποκορύφωµα την εµφάνισή του στον τελικό του Κυπέλου Πρωταθλητριών το 1971 στο Γουέµπλεϊ. Χαρακτηρίστηκε ως ο πρεσβευτής της Ελλάδας στον χώρο του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου, άτυπος τίτλος που εµπέδωσε µε τις εµφανίσεις του στον προηµιτελικό γύρο της ίδιας διοργάνωσης το 1985 και το 1996. Μάλιστα το 1996, ο Παναθηναϊκός έγινε η πρώτη ελληνική οµάδα µπάσκετ που αναδείχθηκε πρωταθλήτρια Ευρώπης, ένα επιστέγασµα µιας ιστορικής πορείας γεµάτης επιτυχίες σε αυτό το άθληµα. Έτσι, λοιπόν, ο ευρωπαϊκός χαρακτήρας µέσω των αξιών ενισχύθηκε µε σηµαντικότατες αγωνιστικές επιτυχίες στον ευρωπαϊκό χώρο.

Η επαγγελµατική εποχή του ποδοσφαίρου στην Ελλάδα, που άρχισε το 1979 µε τη δηµιουργία των Ποδοσφαιρικών Ανωνύµων Εταιρειών (ΠΑΕ), δηµιούργησε νέες προκλήσεις. Έφερε χρήµα, εντονότερο ανταγωνισµό µέσα και έξω από τα γήπεδα, παρείσφρηση παραγόντων που επεδίωκαν πάνω από όλα τη νίκη και τα κέρδη, και ακραία φαινόµενα οπαδισµού. Γύρω στα µέσα της δεκαετίας του 1990, οι αδύναµοι θεσµοί που συγκρατούσαν την κατάσταση υποχώρησαν υποδαυλισµένοι από τις µηχανορραφίες της λεγόµενης «παράγκας».

Στις επόµενες δύο δεκαετίες σπάνια κέρδιζε το πρωτάθληµα η καλύτερη οµάδα, ενώ το ποδόσφαιρο γνώρισε τη δηµόσια απαξίωση και µείωση της προσέλευσης στα γήπεδα. Οι ιδιοκτήτες της ΠΑΕ Παναθηναϊκός εκείνα τα χρόνια (Οικογένεια Βαρδινογιάννη, Ανδρέας Βγενόπουλος, Νίκος Πατέρας και Γιάννης Αλαφούζος) προτίµησαν να µην εµπλακούν σε παρασκηνιακές ενέργειες και οι επιτυχίες λιγόστεψαν. Όσο συνεχιζόταν αυτή η κατάσταση αυξάνονταν η απογοήτευση και τα παράπονα των οπαδών πως η οµάδα παρέµενε απροστάτευτη.

Κι όµως, κατά έναν περίεργο τρόπο η αποχή από το παρασκήνιο σήµαινε πως ο Παναθηναϊκός έµενε πιστός στις ιδρυτικές αρχές του και διατηρούσε την αξιοπρέπειά του. Αλλά αυτό το στοιχείο δεν εκτιµήθηκε, ούτε και το γεγονός πως η ΠΑΕ διασώθηκε οικονοµικά µε την ανάληψή της από τον Αλαφούζο, το 2014, µε κόστος πολλών εκατοµµυρίων.

Στη συνέχεια, η απαξίωση από πλευράς οπαδών συνεχίστηκε λόγω της αγωνιστικής κάµψης της οµάδας, τις πολλές εναλλαγές στη θέση του προπονητή και την οικονοµική αποστασιοποίηση του µεγαλοµετόχου. Το ναδίρ ήρθε την περίοδο 2017-18, όταν ο Παναθηναϊκός αντιµετώπισε το φάσµα του υποβιβασµού λόγω των χρεών του και του επιβλήθηκε αποκλεισµός από τις ευρωπαϊκές οργανώσεις. Ούτε το γεγονός πως δεν βρέθηκε επενδυτής να αναλάβει την ΠΑΕ ούτε η συνεχιζόµενη οικονοµική κρίση στην Ελλάδα µείωσαν την έντονη δυσαρέσκεια των περισσοτέρων οπαδών.

Οµολογώ πως και εγώ ο ίδιος, γνωρίζοντας τι σηµαίνει Παναθηναϊκός, αναρωτιόµουν µήπως χρειαζόµασταν και εµείς έναν «ισχυρό άνδρα», µία «προεδράρα» που θα έκανε τα απαραίτητα στο παρασκήνιο για να γίνουµε ξανά ανταγωνιστικοί, αφού είχαν φτάσει τα πράµατα στο ποδόσφαιρο σε τόσο άθλιο επίπεδο. Και σκεπτόµενος τον παππού µου και την προσήλωση στα παναθηναϊκά ιδεώδη, αλλά και το πώς θα αντιδρούσε σε τέτοια προοπτική, προσπαθούσα να δικαιολογηθώ απαντώντας µέσα µου µε τη φράση «καλά, εσύ έφυγες νωρίς». Έκανα όµως υποµονή, υπερίσχυσε µέσα µου η φωνή του ιστορικού που έλεγε περίοδοι κρίσης παρέρχονται αργά ή γρήγορα. Και δεν θα το µετάνιωνα.

Στο µεταξύ, χάρη στην προσφορά της οικογένειας Γιαννακόπουλου και την παρουσία του κόουτς Ζέλικο Οµπράνοβιτς, η οµάδα µπάσκετ έγινε µία από τις κορυφαίες στην Ευρώπη. Και ο Παναθηναϊκός απέκτησε ένα «µπασκετικό» κοινό που στάθηκε αντάξιο της ταυτότητάς του, αλλά και χειροκροτώντας όσους αντίπαλους το άξιζαν.

Παναθηναϊκός σηµαίνει µαχητική ψυχή

Ενώ το µπάσκετ µεσουρανούσε και το ποδόσφαιρο και τα ερασιτεχνικά τµήµατα αντιµετώπιζαν δυσκολίες, αναπτύχθηκε µέσα στον κόσµο του Παναθηναϊκού ένα πνεύµα αντοχής και πίστης που εκφράστηκε µε το σύνθηµα «Παναθηναϊκός σηµαίνει µαχητική ψυχή». Θα µπορούσαµε να πούµε πως απηχούσε τη θέση του Κουµπερτέν πως σηµασία έχει η συµµετοχή και όχι η νίκη. Παράλληλα ίδιοι οι οπαδοί διέσωσαν από τη χρεοκοπία τα ερασιτεχνικά τµήµατα – µια θεµελιακή πτυχή της παρουσίας του Παναθηναϊκού στον χώρο του ελληνικού αθλητισµού.

Αυτή η συνεχιζόµενη συµπαράσταση στον σύλλογο και η προσήλωση στις αρχές του επιβραβεύτηκε τα τελευταία χρόνια. Βελτιώθηκε το πλαίσιο λειτουργίας του ποδοσφαίρου µε την εισαγωγή του VAR και τη χρήση ξένων διαιτητών. Ο Γιάννης Αλαφούζος άλλαξε γραµµή πλεύσης. Ενίσχυσε το ποδοσφαιρικό τµήµα και η οµάδα επέστρεψε στον πρωταθλητισµό, ενώ ο ίδιος άρχισε δηµόσια να καταγγέλλει τα κακώς κείµενα στον χώρο του ποδοσφαίρου – που παραµένουν, αλλά δεν έχουν πλέον την ανοχή που υπήρχε την εποχή της παράγκας. Έτσι λοιπόν, η ενδυνάµωση του έµψυχου υλικού της οµάδας έκανε πάλι τον ποδοσφαιρικό Παναθηναϊκό διεκδικητή τίτλων και δυνατότητες ευρωπαϊκών διακρίσεων.

Η πρόσληψη του Ιβάν Γιοβάνοβιτς –ενός ανθρώπου µε ξεχωριστό ήθος που ταίριαζε απόλυτα στον Παναθηναϊκό– ως προπονητή, έφερε την αγωνιστική αναγέννηση της οµάδας ποδοσφαίρου, την επιστροφή στους τίτλους το 2022 µε τη δίκαιη και καθαρή κατάκτηση του Κυπέλλου Ελλάδας, ενώ την επόµενη χρονιά ο Παναθηναϊκός έχασε τον τίτλο µέσα στις παρασκηνιακές συνθήκες που παραµένουν στον χώρο του ποδοσφαίρου παρά τα βήµατα προς κάθαρση που έχουν γίνει.

Τον ∆εκέµβριο του 2023 ο Αλαφούζος, παρ’ όλο που ήταν παραδοσιακά συντηρητικός στις κινήσεις του, αιφνιδίασε µε την αντικατάσταση του δηµοφιλούς Γιοβάνοβιτς από τον Φατίχ Τερίµ – ενός έµπειρου προπονητή µε πολλές επιτυχίες. Σε εκείνη τη στιγµή ο Παναθηναϊκός είχε αποκλειστεί από τις ευρωπαϊκές διοργανώσεις, αλλά ήταν δεύτερος στο ελληνικό πρωτάθληµα. Η επιλογή νέου προπονητή (όποιος και να είναι αυτός) στα µέσα µιας αγωνιστικής περιόδου είναι ενέργεια µε µεγάλα ρίσκα, αλλά συµβατή µε την αλλαγή πλεύσης του ιδιοκτήτη της ΠΑΕ και τη διεκδίκηση τίτλων και ευρωπαϊκής πορείας από τον Παναθηναϊκό. Τα πρώτα βήµατα είναι πολύ ενθαρρυντικά.

Ο νέος προπονητής αποφάσισε να χτίσει στο στέρεο οικοδόµηµα που παρέλαβε και να του εµφυσήσει τη δικιά του ποδοσφαιρική φιλοσοφία. Το µέλλον θα δείξει κατά πόσο θα επιτευχθεί αυτός ο στόχος, αλλά αγωνιστικά έχουν καταλάβει όλοι πως ο Παναθηναϊκός είναι εδώ και θα παραµείνει. Το πιο σηµαντικό είναι πως η δύναµη, το κύρος του συλλόγου και η προσήλωση στις αρχές του διατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια µιας πολύ δύσκολης περιόδου. Και τώρα, διαγράφεται η προοπτική ο σύλλογος να επανέλθει ποδοσφαιρικά στους τίτλους και να ξαναγίνει, επάξια και καθαρά, ο πρεσβευτής της Ελλάδας στην Ευρώπη.

*Ο Αλέξανδρος Κιτροέφ είναι Έλληνας ιστορικός και καθηγητής ιστορίας στο Χέιβερφορντ Κόλετζ (Haverford College) της Πενσυλβάνια στις ΗΠΑ. Το ερευνητικό του ενδιαφέρον είναι στραμμένο στη μελέτη της ταυτότητας στη σύγχρονη Ελλάδα και τη διασπορά.