Μακαμπή Θεσσαλονίκης: Η ιστορία της ομάδας που ξεκλήρισαν οι Ναζί

Άνοιξη του ‘40. Η Μακαμπή Θεσσαλονίκης, εν όψει του εβραϊκού Πάσχα, αγωνίζεται κόντρα στον Ηρακλή και τον Αετό Παπάφη. Μπορεί στο πρώτο ματς να ηττάται από τους Γηραιούς με σκορ 3-1, ωστόσο στο δεύτερο καταφέρνει να αποσπάσει την ισοπαλία. Σύμφωνα με την Εφημερίδα των Βαλκανίων, «η ομάς της Μακαμπή ενεφάνισε χθες ένα άρτιο καθ’ όλα παιχνίδι έναντι του ισχυρού της αντιπάλου».

Μερικούς μήνες μετά, τα γήπεδα έχουν αδειάσει οριστικά. Ο πόλεμος κόντρα στους Ιταλούς ξεκινά με 12.898 Έλληνες Εβραίους, ανάμεσα στους οποίους 343 αξιωματικοί, να υπηρετούν στο μέτωπο της Αλβανίας. Τρία χρόνια μετά, το 1943, αρχίζουν οι μαζικές εκτοπίσεις Ελλήνων Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ευρώπη. Από τους 52.000 ανθρώπους που φεύγουν, ελάχιστοι μόνο επιστρέφουν πίσω στη Θεσσαλονίκη. Ο αγώνας κόντρα στον Αετό Παπάφη πρόκειται να είναι και ο τελευταίος ποδοσφαιρικός στην ιστορία του συλλόγου.

1917. Στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης ξεσπάει καταστροφική πυρκαγιά καθώς μέσα σε 32 ώρες καίγονται ολοσχερώς 9.500 σπίτια, αφήνοντας άστεγα περισσότερα από 70.000 άτομα. Το μεγαλύτερο ποσοστών των πληγέντων είναι Εβραίοι, οι οποίοι βλέπουν εν μία νυκτί να καταστρέφονται οι περιουσίες τους από τη φωτιά και ληστές να κάνουν πλιάτσικο πάνω στα αποκαΐδια των κατοικιών τους.

Αγγλικές και γαλλικές αρχές δημιουργούν καταυλισμούς λίγο έξω από την πόλη για να στεγάσουν πρόχειρα περίπου 800 εβραϊκές οικογένειες. Ανάμεσα στα κτίρια που καταστρέφονται, είναι κι αυτά που στεγάζουν τα εβραϊκά αθλητικά σωματεία της πόλης, τα οποία έχουν αρχίσει ήδη να ακμάζουν στην περιοχή.

Παρά το σοκ της καταστροφής, το ποδόσφαιρο δεν σταματά και το 1923 ξεκινά το πρώτο επίσημο ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα της πόλης στο οποίο λαμβάνουν μέρος συνολικά 6 ομάδες, μεταξύ των οποίων, τελικά, και δύο εβραϊκές, η Μαξ Νορντάου και η Εφόρ Σπορτίφ.

Οι πρώτες αναφορές, όμως, σε εβραϊκές ομάδες ποδοσφαίρου στη Θεσσαλονίκη έρχονται πίσω από το 1913, όταν στο πρώτο -ανεπίσημο αυτή τη φορά- τουρνουά της πόλης, συμμετέχει ο σύλλογος «Ισραηλιτική Ένωσις».

Οι ρίζες, βέβαια, της σχέσης Ελλήνων Εβραίων και ποδοσφαίρου στη χώρα είναι πολύ πιο βαθιές, καθώς «ορθόδοξοι και εβραίοι παίκτες» αγωνίζονται μαζί και κερδίζουν, σε μια αναμέτρηση των αξιωματικών μιας αγγλικής φρεγάτας που ναυλοχούσε στην Κέρκυρα και «παιδαρίων» του νησιού το 1866. Ο συγκεκριμένος αγώνας αποτελεί την πρώτη εξακριβωμένη εμφάνιση του αθλήματος στην Ελλάδα.

Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας Αλήθεια την επομένη: «Οι περίφημοι άγγλοι σφαιροπαίκται ηθέλησαν να μετρηθώσιν με τους ημετέρους σφαιροπαίκτας, μολονότι οι πλείστοι ήσαν νέοι (ουχί τόσον εύρωστοι) και δη τρυφερής ηλικίας. Μολοντούτο ενίκησαν τους μεγαλεπήβολους ξένους σφαιροπαίκτας. Οι ημέτεροι, ορθόδοξοι και εβραίοι, είχον υπέρ αυτών τας κινήσεις και τας χειρονομίας και τον ενθουσιασμόν τρισχιλίων φιλεθεαμόνων, οίτινες άπαντες πάσης τάξεως και δόγματος ησθάνοντο το εγχώριον φιλότιμον. Οι δε κκ. Άγγλοι είχον υπέρ αυτών την εξιδιασμένην ικανότητα, την κατοχή του ιδίου παιγνιδίου και την φυσικήν υπεροχήν της ηλικίας. Και μολοντούτο τα παιδάρια ενίκησαν».

Το 1926 ο Γ.Σ. Μακαμπή Θεσσαλονίκης αποκτά ποδοσφαιρικό τμήμα, αποτελώντας, ουσιαστικά, τη δεύτερη μεγαλύτερη δύναμη στο άθλημα στην πόλη, πίσω από την Ακόαχ, που σύμφωνα με την Εφημερίδα των Βαλκανίων «διακρίνεται διά το μετρημένο και το τεχνικό παιχνίδι της».

Η Μακαμπή προκύπτει ύστερα από συγχώνευση άλλων εβραϊκών ποδοσφαιρικών συλλόγων στην περιοχή, οι οποίοι δεν κατάφεραν ποτέ να επανέλθουν μετά την καταστροφή της πόλης το 1917, με τις εφημερίδες της εποχής να διακρίνουν κόντρα μεταξύ των δύο μεγάλων συλλόγων.

Ως αθλητικός σύλλογος, ιδρύεται το 1908 και ξεχωρίζει για τα επιτεύγματα των αθλητών της στον στίβο αλλά κυρίως στην πυγμαχία. Ανάμεσα στους πυγμάχους που διαπρεπουν είναι ο Ντίνος Ουζιέλ, μέλος της εθνικής ομάδας, ο Ιακώβ Ραζόν και ο Σολομόν Αρούχ, η ζωή του οποίου έγινε κινηματογραφική ταινία η οποία κυκλοφόρησε το 1989, με τίτλο «Ο Θρίαμβος του Πνεύματος».

Το 1943 ο ίδιος και η οικογένεια του οδηγούνται στο Άουσβιτς. Εκεί ο Αρούχ για να επιβιώσει δίνει αγώνες με άλλους κρατούμενους για τη ψυχαγωγία Γερμανών στρατιωτών, οι οποίοι στοιχηματίζουν μεγάλα ποσά πάνω του. Λόγω των νικών που σημειώνει τοποθετείται για εργασία στα εστιατόρια του στρατοπέδου στο οποίο καταφέρνει κρυφά να δίνει τροφή και σε άλλους κρατούμενους.

Ο Αρούχ στο Άουσβιτς πετυχαίνει 208 νοκ άουτ και πάνω από 100 συνεχόμενες νίκες. Στις 27 Ιανουαρίου 1945 απελευθερώνεται και ξεκινά να αναζητά τους συγγενείς του σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης, μέχρι που μαθαίνει ότι είναι ο μοναδικός επιζών από την οικογένεια του. Μετά το τέλος του πολέμου μεταναστεύει στο Ισραήλ όπου και περνάει το υπόλοιπο της ζωής του. Πεθαίνει στις 26 Απριλίου του 2009 σε ηλικία 86 ετών.

Την δεκαετία του ‘20 στη Θεσσαλονίκη, ωστόσο, δεν υπάρχουν στεγανά στη συμμετοχή Εβραίων αθλητών σε μη εβραϊκές ομάδες της πόλης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Αλβέρτου Ναχμία, ο οποίος διαπρέπει στον Ηρακλή και αποτελεί τον πρώτο ποδοσφαιριστή που σκόραρε ποτέ με τα γαλανόλευκα, καθώς ήταν αυτός που είχε σημειώσει το μοναδικό γκολ της Εθνικής Ελλάδος στον πρώτο ιστορικά αγώνα της κόντρα στην Ιταλία Β’ στις 7 Απριλίου του 1929 στο γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, το οποίο έληξε τελικά 1-1.

Ο Ναχμίας αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους Έλληνες ποδοσφαιριστές της δεκαετίας του ‘20, ενώ, εκτός των άλλων, ξεχωρίζει ως δρομέας στα 100 και στα 400 μέτρα μετ’ εμποδίων.

Στον Ηρακλή αγωνίζεται από το 1924 έως το 1936. Κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου βρίσκεται στο αλβανικό μέτωπο, όπου τραυματίζεται και επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη. Το 1942 συλλαμβάνεται από τα γερμανικά στρατεύματα λόγω της εβραϊκής του καταγωγής και τα ίχνη του χάνονται, χωρίς να ξέρει κανείς μέχρι σήμερα τι απέγινε.

Αρκετοί ταλαντούχοι ποδοσφαιριστές της Μακαμπή, λοιπόν, επιλέγουν να φύγουν από την ομάδα για να κυνηγήσουν την τύχη τους σε μια πιο μεγάλη, όπως τον Άρη ή τον Ηρακλή, και έτσι ο εβραικός σύλλογος ποτέ δεν καταφέρνει να αναδειχθεί.

Από το 1926, λοιπόν, έως το 1939 ο σύλλογος αγωνίζεται μόνο στη Β’ και στη Γ’ ΕΠΣ Μακεδονίας, ενώ μόνη της ιστορική διάκριση, ο πρώτος και τελευταίος της διεθνής αγώνας κόντρα στη βουλγαρική Μπαρ Κοχβά του Πλόβντιβ από την οποία, όμως, ηττάται με σκορ 4-1, παρά τη συνεισφορά εβραίων αθλητών από άλλα ποδοσφαιρικά κλαμπ της Θεσσαλονίκης.

Τις καλύτερες, ωστόσο, εμφανίσεις τις κάνει το 1930 όταν καταφέρνει να ανεβεί από την Γ’ ερασιτεχνική κατηγορία στην Β’. Την προπόνηση της ομάδας είχε αναλάβει ο τότε προπονητής του Άρη, Βαλέρ και όπως γράφτηκε στην εφημερίδα Μακεδονία μετά τη νίκη της κόντρα στον Βόλο Κενταύρου με σκορ 4-3: «η ομάς του “Μακαμπή” υπήρξε ανωτέρα κατά πάντα. Εκτελεί ακριβείς συνδυασμούς, επιτυγχάνει από της αρχής μέχρι τέλους ομοίαν τακτικήν και θετικώς κατέχει και εφαρμόζει πείο προσεκτικά την εφαρμογήν της τέχνης του ποδοσφαίρου αυτήν ακριβώς που απαιτεί η εξέλιξης αυτού. Η νίκη ήτο δικαία».

Μέχρι σήμερα, μάλιστα, έχει διασωθεί η λίστα με τους πρώτους παίκτες της ομάδας, μεταξύ των υπήρχε ηλεκτρολόγος, εκτελωνιστής, λογιστής, ακόμη και πιλοποιός.

Σύμφωνα, ωστόσο, με μαρτυρίες και φωτογραφίες ντοκουμέντα, οι οποίες διασώζονται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, εβραϊκά ποδοσφαιρικά σωματεία υπήρχαν σε όλη την Ελλάδα. Ανάμεσα σ’ αυτά, ένα σωματείο στο Βόλο και η ομάδα της «Ελάς» στην Αθήνα. Σε μερικές, μάλιστα, φωτογραφίες φαίνεται ο τερματοφύλακας της ομάδας, Μωυσής Γιουσουρούμ, να προσπαθεί να διώξει τη μπάλα στο Παναθηναικό Στάδιο, ενώ πίσω ακριβώς από το τέρμα του να έχει συγκεντρωθεί πλήθος νεαρών θεατών για να παρακολουθήσουν τον αγώνα.

Η εν λόγω αναμέτρηση πραγματοποιήθηκε στις 15 Ιανουαρίου του 1939, ενάμιση περίπου χρόνο μετά το ξέσπασμα του πολέμου. Ήδη, ωστόσο, από τα μέσα της δεκαετίας του ‘30, τόσο στη Θεσσαλονίκη όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα, το ποδόσφαιρο έπαψε να ενδιαφέρει τόσο το κοινό, ενώ πολλοί ποδοσφαιριστές αποσύρθηκαν για λόγους επιβίωσης.

Την ίδια περίοδο, όμως, δημοσιεύματα στον έντυπο τύπο της πόλης άρχισαν να μιλούν ειρωνικά και να αναπαράγουν αρνητικά στερεότυπα για τους Εβραίους. Σ’ ένα απ’ αυτά, η Αθλητική Ημέρα έγραψε για τα επεισόδια στον αγώνα Μακαμπή - Ακόαχ: «Το ματς θα παραμείνη ιστορικόν δια τον επιδειχθέντα ηρωισμόν των συμπατριωτών μας της Θεσσαλονίκης. Τι θα θέλετε όμως, το φούτμπωλ εξηυτέλισε και την σώφρονα φυλήν του Ισραήλ και πρέπει προς τιμήν των συμπολιτών μας Εβραίων να ομολογήσωμεν, ότι μερικοί πιστοί εις τας παραδόσεις της φυλής των, δεν εφρόντισαν να επιδέσουν τα τραύματά των, αλλά ζητούσαν την επιστροφήν του διδράχμου διά την ματαίωσιν του αγώνος».

Από τους 52.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης που οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέστρεψαν μόλις 1.950. Το 96% του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης δολοφονήθηκε. Συνολικά, ο αριθμός των θυμάτων από όλη την Ελλάδα ανήλθε σε περίπου 65.000 ανθρώπους, περισσότερο, δηλαδή, από το 80% του εβραϊκού πληθυσμού που κατοικούσε στη χώρα.

Μετά την απελευθέρωση, επιζώντες αθλητές του Γ.Σ. Μακαμπή Θεσσαλονίκης, άρχιζαν να επανεμφανίζονται. Την 25η Μαρτίου 1945, ο σύλλογος ήταν παρών στον εορτασμό της εθνικής εορτής στο γήπεδο του Ηρακλή, ενώ τον Μάιο του ίδιου χρόνου 40 επιζώντες αθλητές του παρέλασαν σε αγώνες για τον εορτασμό της απελευθέρωσης από τη ναζιστική κατοχή, με σημαιοφόρο τον πυγμάχο, Ντίνο Ουζιέλ.

Σήμερα, το μόνο τμήμα που λειτουργεί μέχρι σήμερα είναι αυτό του μπάσκετ, με την Μακαμπή Θεσσαλονίκης να αγωνίζεται στην Α’ ΕΚΑΣΘ.

Βιβλιογραφία: Ζάικος Νίκος, 2010, Γυμναστικός Σύλλογος Μακαμπή Θεσσαλονίκης 1908-2010, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης

Ευχαριστούμε θερμά το Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού.