Ιλιάδα: Τιμή και Δόξα στο Fίλιον

Η παλαιότερη μορφή της Ιλιάδας -που αποκαλύπτεται τώρα για πρώτη φορά μετά από 3.000 χρόνια- οδηγεί σε μια εκπληκτική ανακάλυψη: το κεντρικό θέμα δεν αφορά την «οργή του Αχιλλέα» ή την εκδίκηση για την Ελένη, αλλά την τιμή και τη δόξα. Αποσυνδέοντας τα στρώματα της μετέπειτα ποίησης, ο συγγραφέας Γεώργιος Κουρουπής και ο μεταφραστής Ιωάννης Τσιπλάκος ανακαλύψαν ένα μικρότερο αρχαϊκό ποίημα με τεράστια πυκνότητα και ομορφιά. Αυτή η νέα μετάφραση στο βιβλίο «Ιλιάδα: Τιμή και Δόξα στο Fίλιον» (εκδ. Πρώτη Ύλη) στοχεύει να αναπαράγει ένα παρόμοιο αποτέλεσμα για τους αναγνώστες με αυτό το αρχαίο ποίημα όπως ερμηνευόταν από τους βάρδους για τους ακροατές - ρέουσα κίνηση, απλότητα του στυλ και ευγένεια της έκφρασης. Ο εκδοτικός στόχος είναι να εφαρμοστούν οι γνώσεις της παγκόσμιας ομηρικής μελέτης, προκειμένου να ανασκαφεί το παλαιότερο στρώμα του κειμένου, ώστε οι αναγνώστες να έχουν μία μοναδικά νέα εμπειρία αυτής της διαχρονικής ιστορίας.

Τι είναι τόσο μοναδικό στην έκδοση αυτού του κλασσικού ποιήματος;

Ιωάννης Τσιπλάκος (Μεταφραστής): Από την πλευρά μου ως μεταφραστής, ήταν σημαντικό να διατηρήσω την αρχαϊκή φωνή και ταυτόχρονα να δημιουργήσω έναν φρέσκο ύφος για τους σύγχρονους αναγνώστες. Αυτός είναι και ο λόγος που επιλέξαμε μια πεζογραφική και όχι μια ποιητική μετάφραση. Δεδομένου ότι οι αρχαίοι αοιδοί ερμήνευαν τα πρωτότυπα τραγούδια με συνοδεία φόρμιγγος, προσπάθησα να διατηρήσω στην μετάφραση το στοιχείο της μονωδίας και της επωδής. Στην Ηρωική Εποχή, η οποία ήταν προ-λογοτεχνική, το κοινό βίωνε άμεσα τις παραστάσεις με τα αυτιά του και οι αοιδοί ήταν πολύ πιο κοντά στους ακροατές τους απ' ό,τι σήμερα οι ποιητές στους αναγνώστες τους. Η μετάφρασή μου, η οποία έχει καθοδηγηθεί από αρκετούς μεγάλους σύγχρονους μεταφραστές, προσπαθεί να διατηρήσει αυτή την ακουστική φρεσκάδα της εμπειρίας και όχι τον ποιητικό εξωραϊσμό. Επίσης, καθώς έχουμε αφαιρέσει τις περισσότερες στρατιωτικές συγκρούσεις και τις εκφράσεις θυμού οι οποίες πιστεύουμε ότι προστέθηκαν στο ποίημα σε μεταγενέστερο στάδιο, το ποίημα έχει μεγαλύτερη σαγήνη (κηληθμό).

Γεώργιος Κουρουπής (Συγγραφέας): Από το τέλος της Ηρωικής Εποχής είναι η πρώτη φορά που γίνεται προσπάθεια να επανέλθει η Ιλιάδα στην προγενέστερη μορφή της. Το μόνο που έχει γνωρίσει η Ιλιάδα , όπως και το σύνολο της επικής ποίησης στο πέρασμα του χρόνου, είναι η επέκταση. Καθώς οι αοιδοί συνέθεταν νέους στίχους για να ικανοποιήσουν τα εξελισσόμενα γούστα του κοινού τους, με την πάροδο του χρόνου η Ιλιάδα γέμισε με βίαιες σκηνές που ερέθιζαν τα συναισθήματα, ενώ οι καταιγιστικές παρομοιώσεις διέγειραν την φαντασία –όπως συμβαίνει με τη σύγχρονη ψυχαγωγία μας στα σπορ, τις ταινίες και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Καθώς αποσύραμε αυτά τα στοιχεία του εντυπωσιασμού από το ποίημα, αποκαλύψαμε μια ποιητική ευαισθησία αξιοπρέπειας και ηρεμίας η οποία είναι διαφορετική από τη δραματική αφήγηση της «Οργής του Αχιλλέα» που όλοι γνωρίζουμε. Πιστεύουμε ότι η εκλέπτυνση του κειμένου φέρνει τον αναγνώστη πιο κοντά στο ρυθμό και τη ρέουσα φύση του δακτυλικού εξαμέτρου που ο Αριστοτέλης πίστευε ότι ήταν η πιο μεγαλοπρεπής από όλες τις μορφές της ποίησης.

Ποια πιστεύετε ότι ήταν η αρχική μορφή της Ιλιάδας;

Ιωάννης Τσιπλάκος (Μεταφραστής): Πρέπει να θυμόμαστε ότι ακόμη και στην κλασική εποχή που μεταγράφηκε -ή καλύτερα μεταφράστηκε- στη λογοτεχνία αυτό το επικό τραγούδι, η αρχική του ουσία δεν ήταν πλέον διακριτή. Μέχρι τότε είχε ήδη μετατραπεί σε Ομηρική Ραψωδία. Η ερμηνεία πρωτόγονων ύμνων από έναν χορό εξελίχθηκε σε τραγούδια που συνέθεταν οι αοιδοί. Με την πάροδο του χρόνου, τα τραγούδια αυτά, τα οποία είναι γνωστά ως επικά τραγούδια, απομνημονεύτηκαν και εκτελούνταν από τους ραψωδούς. Στο τέλος, ο Όμηρος πέρασε στον λογοτεχνικό χώρο των Γραμματικών, των Σχολιαστών και των ανθρώπων των γραμμάτων.

Γεώργιος Κουρουπής (Συγγραφέας): Η διάκριση μεταξύ αοιδών και ραψωδών γίνεται σαφέστερη αν συγκρίνουμε έναν καλλιτέχνη της τζαζ με έναν μουσικό που ερμηνεύει το ολοκληρωμένο έργο ενός συνθέτη. Ένας μουσικός της τζαζ συμμετέχει στην πράξη της δημιουργίας η οποία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της εκτέλεσης. Όπως και ένας καλλιτέχνης της τζαζ, ένας αοιδός απαιτείται να διαθέτει καλλιτεχνικό ταλέντο, μνήμη και έμπνευση. Οι μουσικές ιδέες τελειοποιούνται μέσα από διαδοχικούς αυτοσχεδιασμούς. Με την πάροδο του χρόνου, το έργο αποτελούνταν από όλο και λιγότερο αυτοσχεδιασμό και όλο και μεγαλύτερο όγκο υλικού που είχε δημιουργηθεί προηγουμένως και είχε απομνημονευθεί. Με αυτή την έννοια, οι αοιδοί και οι διάδοχοί τους οι ραψωδοί μεταπήδησαν τελικά σε μια έμμεση σχέση με τη Μούσα μέσω της απαγγελίας ήδη συντεθειμένων τραγουδιών.

Αυτό είναι ενδιαφέρον, αλλά πώς πήρατε τις αποφάσεις να αναγάγετε ολόκληρο το ποίημα σε μια παλαιότερη μορφή;

Ιωάννης Τσιπλάκος (Μεταφραστής): Στην αρχή, εμπνευστήκαμε από τον Ομηρικό μελετητή του 19ου αιώνα, Δόκτορα Γουώλτερ Ληφ, ο οποίος είναι ο μόνος λόγιος που πρότεινε γραμμή προς γραμμή μια πρωιμότερη μορφή του ποιήματος χωρίς ωστόσο να την συνθέσει ποτέ. Έτσι εξαγάγαμε τους 3.500 στίχους που εντόπισε από το σύνολο των 16.000 στίχων του ολοκληρωμένου έργου. Ο ίδιος πίστευε ότι η δραματική αφήγηση της Ιλιάδας επικεντρωνόταν γύρω από την «Οργή του Αχιλλέα». Ωστόσο, αφού εξετάσαμε την προτεινόμενη από αυτόν «ουσία» της Ιλιάδας, αποφασίσαμε ότι το αρχικό επίκεντρο του ποιήματος δεν ήταν η «οργή», αλλά η «τιμή και η δόξα». Με βάση αυτή τη διαπίστωση, βελτιώσαμε και συμπυκνώσαμε τις προτάσεις του σε 900 γραμμές.
Τα τελευταία 250 χρόνια, οι μελετητές προσεγγίζουν τον Όμηρο από δύο απόψεις. Η μία ομάδα, που ονομάζεται οι «Ενωτικοί», πιστεύει ότι υπήρχε ένας και μοναδικός συγγραφέας των ομηρικών ποιημάτων. Η άλλη ομάδα, που ονομάζεται «Διαχωριστές», πιστεύει ότι υπήρχαν πολλοί συγγραφείς. Η συζήτηση για τη χωριστή συγγραφή ανάγεται στους Αλεξανδρινούς γραμματικούς, γνωστούς ως «χωρίζοντες» , οι οποίοι πίστευαν, για υφολογικούς λόγους, ότι ο συγγραφέας της Οδύσσειας ήταν διαφορετικός από τον συγγραφέα της Ιλιάδας. Δεδομένου ότι οι μελετητές δεν συμφωνούν για τον τρόπο επέκτασης της Ιλιάδας, έπρεπε να δημιουργήσουμε τη δική μας αναγωγική μεθοδολογία για την απλοποίηση του ποιήματος με βάση τις προηγούμενες ομηρικές έρευνες.

Γεώργιος Κουρουπής (Συγγραφέας): Αρχικά εξαλείψαμε πολλές από τις εκφράσεις θυμού και τις περιγραφές ένοπλων μαχών. Στη συνέχεια, συντομεύσαμε τους στίχους που περιείχαν διπλές ή τριπλές παρομοιώσεις οι οποίες πιστεύουμε ότι ήταν μεταγενέστερες προσθήκες. Τέλος, επαναφέραμε τη δομή του ποιήματος στο σημείο όπου πιστεύουμε ότι ο Πάτροκλος και η Θέτις προστέθηκαν αρχικά στη δραματική αφήγηση. Πιστεύουμε ότι ο «σπόρος που βλάστησε» και συσσωμάτωσε το προηγούμενο επικό τραγούδι ήταν η ποιητική ιδέα της συμπερίληψης του Αχιλλέα, του Πάτροκλου και της Θέτιδας (Γκιλγκαμές, Ενκιντού και Νινσούν) οι οποίοι ήταν εμπνευσμένοι από το επικό ποίημα του Γκιλγκαμές.
Αυτός ο σπόρος ξεκίνησε στη συνέχεια μια καταλυτική διαδικασία μετασχηματισμού της δραματικής αφήγησης της Ιλιάδας. Στό τέλος, ἡ «Ὀργή τοῦ Ἀχιλλέα» ἔγινε ἕνας θεματικός μηχανισμός γιά νά ἑνώσει στό τελικό ἔργο ὅλα τά νεότερα επικά τραγούδια. Πού τελείωνε όμως το προηγούμενο ποίημα; Ἦταν ὁ θάνατος τοῦ Πάτροκλου; Ὁ Δρ Λήφ πίστευε ὅτι η Μήνις τελείωνε μὲ τὴν σφαγὴ τοῦ Ἐκτορα και εμείς συμφωνούμε. Στην Ηρωική Εποχή, όταν ο «λεηλατητής πόλεων» ήταν τιμητικό επίθετο, η εκδικητική πράξη του Αχιλλέα να σκοτώσει τον Έκτορα παρείχε στο κοινό την τελική κάθαρση.

Θα θέλατε να μοιραστείτε με τους αναγνώστες μας κάποια τελευταία σκέψη;

Ιωάννης Τσιπλάκος (Μεταφραστής): Όπως ανέφερα, η επική τέχνη ήταν μια μορφή µονωδιακού τραγουδιού. Ωστόσο, εξαιτίας της εξέλιξής της στην Ομηρική Ραψωδία, ακόμη και στην Κλασική Εποχή δεν είχε γίνει κατανοητό ότι η Επική Τέχνη ήταν μια μορφή εξορκισμού. Η επωδός έχει ως στόχο να μαγέψει και να καλέσει με λέξεις κάτι σε φανέρωση . Με αυτή την έννοια είναι παρόμοια με την επίκληση, η οποία είναι ένας λεκτικός τύπος με μαγική δύναμη που αποσκοπεί στο να επιφέρει κάτι, να το κάνει να συμβεί. Η επίκληση εισάγει τους ακροατές μέσα στην ιστορία και τους κάνει να αισθάνονται ότι συμμετέχουν στη δράση.
Η επίκληση, γνωστή και ως πρόημα, που συνήθως λαμβάνει χώρα στην αρχή, έχει ως στόχο να συνδέσει τον αοιδό με τις Μούσες, να εμπνεύσει τη φαντασία του αοιδού και να επικεντρώσει την προσοχή του ακροατηρίου σε μια ιστορική εποχή ηρωικών πράξεων που την αφηγούνται οι Μούσες μέσα από τη φωνή του αοιδού. Στη μετάφρασή μου προσπάθησα να συλλάβω αυτή την αίσθηση της επίκλησης και τη ρέουσα φύση του δακτυλικού εξαμέτρου.

Γεώργιος Κουρουπής (Συγγραφέας): Η μοναδική σύνταξη της επικής τέχνης παρείχε στους Έλληνες που μιλούσαν σε διαφορετικές διαλέκτους έναν κοινό δεσμό πολιτιστικής κληρονομιάς. Με τη δημιουργία της, έγινε η ενιαία μουσική κωδικοποίηση που χρησιμοποιήθηκε από αμέτρητους αοιδούς. Επομένως, από την άποψη της μουσικής, η Ιλιάδα είναι ενιαία. Από τη άποψη όμως της ποιητικής λογοτεχνίας, έχει ασυνέπειες, επειδή είναι δημιούργημα πολλών συνθετών. Ετσι είναι σε θέση να ικανοποιήσει τόσο τους Ενωτικούς όσο και τους Διαχωριστές. Παρόμοια με το φώς, η Ιλιάδα είναι τόσο ένα κύμα όσο και ένα σύνολο σωματιδίων.
Οι Έλληνες είχαν μια καταπληκτική ικανότητα να αναβαθμίζουν ότι έρχονταν σε επαφή. Πιστεύουμε ότι αυτός ο σπόρος από το Έπος του Γκιλγκαμές, μέσα από τη δημιουργική επεξεργασία της ελληνικής αλχημείας, μετατράπηκε σε μια αιωνόβια Σεκόγια του Δυτικού πολιτισμού, που ενέπνευσε τις παραστατικές, εικαστικές και φιλολογικές τέχνες για χιλιετίες. Όπως συμβαίνει με όλες τις Τέχνες, η ακύρωση δεν είναι μια τέλεια τεχνική αποκατάστασης. Παρ' όλα αυτά, θεωρούμε ότι το απλοποιημένο μας ποίημα καταφέρνει να αποκαλύψει τη σημασία της τιμής και της δόξας στην Ηρωική Εποχή, καθώς και ένα εύλογο σχήμα για μια παλαιότερη μορφή της Ιλιάδας. Παραδεχόμαστε ότι οι προτάσεις μας είναι τόσο μια «θεία μανία» όσο και μια δημιουργική διαδικασία αυτοσχεδιασμού νέων στίχων. Ως εκ τούτου, καλούμε τους αναγνώστες μας να συγκρατήσουν τη δυσπιστία τους, να απολαύσουν κριτικά και στη συνέχεια να αποφανθούν.

---

Γεώργιος Κουρούπης - βιογραφικό

Ο Δρ Γεώργιος Κουρούπης στις αρχές της δεκαετίας του 1970 σπούδασε αρχαία ελληνική γραμματεία στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, με τον Βρετανό κλασσικό μελετητή, Δρ Eric Havelock. Σπούδασε επίσης συγκριτική λογοτεχνία με τον επισκέπτη καθηγητή Dr. George Steiner. Στη συνέχεια, ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στο διεθνές δίκαιο στη Σχολή Νομικής και Διπλωματίας Fletcher, η οποία ήταν τότε ένα κοινό πρόγραμμα μεταξύ των πανεπιστημίων Harvard και Tufts. Μετά την αποφοίτησή του, μετακόμισε στο Τόκιο. Τα τελευταία 40 χρόνια εργάζεται στον κλάδο των διεθνών επενδύσεων. Είναι ένας από τους 300 και πλέον Έλληνες που ζουν στην Ιαπωνία.

Ιωάννης Τσιπλάκος - βιογραφικό

Ο Γιάννης Τσιπλάκος σπούδασε χρηματοοικονομικά και δούλεψε για αρκετά χρόνια σε ιδιωτικές εταιρείες και τα τελευταία εικοσιπέντε στη διαχείριση διαθεσίμων μεγάλης τράπεζας. Η παλιά νεανική αγάπη και έφεση στη σωστή και ακριβή χρήση της γλώσσας δεν αξιοποιήθηκε επαγγελματικά παρά μόνο μέσω της μη επαγγελματικής συνεργασίας για σειρά ετών με το γραφείο πρώην βουλευτή και υπουργού για την επιμέλεια παρουσιάσεων, ομιλιών και άρθρων στον τύπο. Τα τελευταία χρόνια μετά την παρακολούθηση μακροχρόνιων σεμιναρίων στην διόρθωση επιμέλεια και μετάφραση κειμένων απασχολείται επαγγελματικά με αυτόν τον τομέα.