Intersex: Γιατί τα άτομα να έχουν φύλο; Μήπως έχουν οι άγγελοι;

Πριν από 2.500 χιλιάδες χρόνια για πρώτη φορά καταγράφηκε η παρουσία του ενδιάμεσου φύλου. Έκτοτε έγινε αντικείμενο περιέργειας, μύθων, δεισιδαιμονιών, προκαταλήψεων αλλά και αντικείμενο έρευνας της επιστήμης και της ιατρικής.

Πριν από περίπου έναν χρόνο, όταν άκουσα για πρώτη φορά έναν γιατρό ειδικευμένο στο θέμα, τον ενδοκρινολόγο Νεοκλή Γεωργόπουλο, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, να μιλάει για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, και μάλιστα σε τρυφερή ηλικία, άτομα με ενδιάμεσα γεννητικά όργανα, συγκλονίστηκα. Το ίδιο είχε αισθανθεί και εκείνος, μου είπε, την πρώτη φορά που είδε μια τέτοια περίπτωση. Ήταν πριν από τριάντα χρόνια ειδικευόμενος στην Ενδοκρινολογία στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία» όταν είδε ένα νεογνό μόλις μιας εβδομάδας. Το παιδί είχε χαρακτηριστεί αγόρι, αλλά επρόκειτο στην πραγματικότητα για ένα κορίτσι με συγγενή υπερπλασία επινεφριδίων. «Ένιωσα να κατακλύζομαι από έναν εσωτερικό καταιγισμό συναισθημάτων. Έβλεπα κάτι που δεν έπρεπε να υπάρχει. Τα φύλα είναι δύο, το αρσενικό και το θηλυκό, αυτό είναι αναμφισβήτητο. Τότε αυτό το μωρό τι ήταν;» Ήταν και τα δύο. Οι γονείς του παιδιού, θυμάται, είχαν μείνει εμβρόντητοι. Από τη μια, ανακουφισμένοι για τη σωτηρία του μωρού τους, από την άλλη, με μια τεράστια απορία. «Γιατί σε εμάς αυτή η συμφορά;»

Αφορμή της συζήτησης ήταν ένα «δύσκολο» βιβλίο που ετοίμαζε. Επρόκειτο για μια απόπειρα να εξηγήσει μέσω της σύγχρονης ιατρικής και διαφορικής διάγνωσης τη διαφοροποίηση του φύλου και τις διαταραχές της που συναντάμε σε γνωστούς μύθους της αρχαιότητας. Στα χρόνια που πέρασαν από την πρώτη επαφή του με εκείνο το μωρό, η ενασχόλησή του με τις διαταραχές διαφοροποίησης του φύλου βάθυνε και έγινε τμήμα της ερευνητικής του δραστηριότητας και μέρος της καθημερινής του ιατρικής πρακτικής.

Σήμερα, που συζητάμε πάλι, το βιβλίο εκείνο μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Polaris με τίτλο «Ερμαφροδιτισμός - Μια συνομιλία μύθου και επιστήμης». Σε κάθε κεφάλαιο παρατίθεται η αρχαία μαρτυρία και ακολουθεί ένα αντίστοιχο κεφάλαιο που περιγράφει τη σύγχρονη αντίληψη. Παρουσιάζονται οι σωζόμενες καταγραφές αρχαίων ελληνικών μύθων αλλά και των αρχαίων ιστορικών για συγκεκριμένα περιστατικά ατόμων με ενδιάμεσο φύλο και αντιπαραβάλλονται με την επιστημονική θεραπευτική προσέγγιση στην αρχαιότητα και τη σύγχρονη ιατρική διαφορική διάγνωση. Εξετάζεται επίσης και η κοινωνική στάση τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα.

Είναι γεγονός ότι πια μπορούμε να κάνουμε συζητήσεις για τα φύλα που κάποτε ήταν αδιανόητες. Το πόσο δύσκολη όμως είναι η απόφαση για μια σωματική μεταμόρφωση με ιατρική παρέμβαση για τα ίδια τα άτομα και το στενό τους περιβάλλον, το πόσο δύσκολος και μοναχικός ο δρόμος που πρέπει να διανύσουν, το τι συμβαίνει στον ψυχισμό ενός παιδιού με διαταραχή διαφοροποίησης του φύλου είναι μια άλλη ιστορία, που πάνω της πρέπει να σκύψουμε με σεβασμό. Το βιβλίο αυτό είναι σπουδαίο, όχι μόνο γιατί είναι μοναδικό στο είδος του, αλλά και για έναν επιπλέον λόγο. Ο αγώνας για την κατάκτηση της σχέσης ισότητας για αυτά τα άτομα συνεχίζεται και σήμερα, όχι μόνο στην κοινωνία, αλλά και μέσα μας.

Ακολουθεί η συνέντευξη με τον Νεοκλή Γεωργόπουλο

Γράψατε ένα βιβλίο με τίτλο «Ερμαφροδιτισμός - Μια συνομιλία μύθου και επιστήμης», μια απόπειρα να εξηγήσετε μέσω της σύγχρονης ιατρικής και διαφορικής διάγνωσης τη διαφοροποίηση του φύλου και τις διαταραχές της που συναντάμε σε γνωστούς μύθους της αρχαιότητας. Είστε από τους λίγους, γιατρός ενδοκρινολόγος, στην Ελλάδα που ασχολείστε συστηματικά με τη μελέτη και τη θεραπεία μεσοφυλικών ατόμων (ατόμων με διαφορές στη διαφοροποίηση του φύλου), καθώς και διαφυλικών ατόμων (ατόμων με διαφορές στην ταυτότητα του φύλου). Πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας;
Ως γιατρός ενδοκρινολόγος με εξειδίκευση και ειδικό ενδιαφέρον στην Ενδοκρινολογία της Αναπαραγωγής, οι διαφορές της διαφοροποίησης και της ταυτότητας του φύλου εμπίπτουν στο ευρύτερο κλινικό, διδακτικό και ερευνητικό μου αντικείμενο. Αυτό όμως που είναι πραγματικά ενδιαφέρον είναι γιατί να επιλέξω αυτό ειδικά το πεδίο εξειδίκευσης, ποιο δηλαδή είναι το βαθύτερο αίτιο αυτής της επιλογής. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Από φοιτητής είχα μεγάλο ενδιαφέρον για την ενδοκρινολογία, ως την επιστήμη εκείνη που διερευνά τη βαθύτερη ομοιοστασία του οργανισμού, την πολύπλοκη αλληλοεξάρτηση ιστών και οργάνων που μέσω των ορμονικών εκκρίσεων τους επικοινωνούν, συνομιλούν και αλληλορυθμίζονται, οδηγώντας το σύνολο του οργανισμού σε ισορροπία. Ανάμεσά τους, ο άξονας της αναπαραγωγής που οδηγεί στη δημιουργία, ανάπτυξη, εδραίωση και λειτουργία του φύλου ήταν και είναι στα μάτια μου ένας απίστευτα συναρπαστικός ορμονικός χορός που δομεί έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους της ατομικής μας υπόστασης, το φύλο μας και τη λειτουργικότητά του.

Όταν είδατε πρώτη φορά άτομο με αμφίβολα γεννητικά όργανα, τι αισθήματα σας γεννήθηκαν;
 Ήταν πριν από τριάντα χρόνια, όταν είδα για πρώτη φορά ένα άτομο με διαφορά στη διαφοροποίηση του φύλου. Ήμουν ειδικευόμενος στην Ενδοκρινολογία στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία». Σκύβοντας, για πρώτη φορά στη ζωή μου, στην περιοχή ανάμεσα στα ανοιγμένα σκέλη ενός μωρού, ένιωσα να κατακλύζομαι από έναν εσωτερικό καταιγισμό συναισθημάτων. Η κατάπληξη έγινε περιέργεια, που και αυτή γρήγορα υποχώρησε, μπροστά στην επέλαση ισχυρότερων συγκινήσεων. Δέος, έκπληξη, αποστροφή, εσωτερική ταραχή, αλλά ταυτόχρονα και συμπάθεια, συμπόνια, τρυφερότητα. Έβλεπα κάτι που δεν έπρεπε να υπάρχει. Δεν ήταν ούτε αρσενικό ούτε θηλυκό, ήταν κάτι ενδιάμεσο. Δεν με αφορούσε, αλλά ήταν σαν να με αμφισβητούσε. Η εικόνα ασκούσε πάνω μου ακατανίκητη επιρροή. Πώς αλήθεια μπορείς να θεραπεύσεις, αν πρώτα εσύ ο ίδιος δεν κατανοήσεις;

Από ιατρική άποψη, μιλάμε για μια απόλυτα φυσιολογική κατάσταση, όμως η κοινωνία δεν φαίνεται έτοιμη να το αποδεχθεί…
Σήμερα προτιμούμε να μιλάμε για άτομα με διαταραχή διαφοροποίησης του φύλου, ή ακόμα καλύτερα για άτομα με διαφορές στη διαφοροποίηση του φύλου. Ο πλέον δόκιμος όρος είναι «μεσοφυλικά άτομα». Ο ερμαφροδιτισμός, η παρουσία δηλαδή σε ένα άτομο έξω γεννητικών οργάνων με ενδιάμεση εικόνα μεταξύ των δύο φύλων, δεν είναι πλέον ένας ιατρικά και κοινωνικά δόκιμος όρος. Η ουσία όμως είναι πολύ πέρα από την ονοματολογία· η ουσία συνίσταται στην προσέγγιση και στην αντιμετώπιση αυτών των ατόμων, τόσο από την ιατρική κοινότητα όσο και από το σύνολο της κοινωνίας και τους θεσμούς της γενικότερα.

Όταν σε ένα άτομο εκτυλίσσεται μια σωματική μεταμόρφωση με ιατρική παρέμβαση θα είναι δύσκολη και η κλινική διαχείριση. Πού και πώς μπορεί να βοηθήσει ο γιατρός ουσιαστικά;
Το φύλο δεν είναι αποκλειστικά και μόνο η εικόνα και η λειτουργικότητα των γεννητικών οργάνων, εσωτερικών και εξωτερικών. Το φύλο αφορά την ύπαρξη την ίδια. Το κορυφαίο φυλετικό όργανο είναι ο εγκέφαλος. Είναι ο φυλετικός διμορφισμός του κεντρικού νευρικού συστήματος που καθορίζει την εσωτερική μας ταυτότητα του φύλου, άρα δεν μπορεί να υπάρξει ικανοποιητική ιατρική διαχείριση τέτοιων ατόμων χωρίς την ολιστική προσέγγιση της έννοιας του φύλου.

Ποια είναι η ολιστική ιατρική θεραπευτική προσέγγιση έναντι των διαταραχών διαφοροποίησης του φύλου σήμερα;
Το φύλο είναι μια δομική λειτουργία της ατομικής υπόστασης με γενετικά, σωματικά, ορμονικά, νοητικά και ψυχικά χαρακτηριστικά. Είναι μια σύνθετη λειτουργική οντότητα και απαιτεί μια αντίστοιχα ολιστική ιατρική προσέγγιση. Εφόσον αποφασιστεί η αναγκαιότητα παρέμβασης με στόχο τον επανακαθορισμό του φύλου, απαιτείται μια σειρά ορμονικών, χειρουργικών και ψυχοσωματικών χειρισμών, άρα και η ύπαρξη μιας εξειδικευμένης ιατρικής ομάδας με ενδοκρινολόγους, γυναικολόγους ή ανδρολόγους, εξειδικευμένους χειρουργούς στην πλαστική των έξω γεννητικών οργάνων, ψυχιάτρους και ψυχολόγους. Οι ορμονικοί χειρισμοί εξελίσσονται σε βάθος χρόνου και είναι πλήρως αντιστρεπτοί, ενώ οι χειρουργικοί χειρισμοί αποκατάστασης του επιθυμητού φύλου αφήνονται για το τέλος, αφού είναι μη αντιστρεπτοί.

Τι συμβαίνει στον ψυχισμό ενός παιδιού με διαταραχή διαφοροποίησης του φύλου καθώς μεγαλώνει και πριν ξεκινήσουν οι διορθωτικές χειρουργικές επεμβάσεις, αν βέβαια μπορεί να τις κάνει
 Προφανώς μιλούμε για τα άτομα εκείνα που οι θεραπευτικές παρεμβάσεις δεν έγιναν στην πρώιμη παιδική ηλικία. Σε αυτά υπάρχει πρώτα το μακρύ σκοτεινό τούνελ της εσωτερικής αμφισβήτησης, ένας δρόμος δύσκολος και μοναχικός για κάθε άτομο. Εδώ, ο ρόλος της παιδοψυχιατρικής παρακολούθησης και συμβουλευτικής είναι καθοριστικός, όχι μόνο για το άτομο, αλλά και για το σύνολο της οικογένειας. Όταν οι εσωτερικές θύελλες καταλαγιάσουν, με τη σωστή ψυχική καθοδήγηση των ειδικών, η έξοδος στο φως συνοδεύεται από τη λαχτάρα της αλλαγής.

Ποια είναι η διαφορά των ατόμων με δυσφορία φύλου από τα άτομα με διαταραχή διαφοροποίησης του φύλου;
Ουδεμία σχέση υπάρχει μεταξύ μεσοφυλικών και διαφυλικών ατόμων. Τα διαφυλικά άτομα είναι άτομα με απολύτως φυσιολογικά αναπτυγμένα γεννητικά όργανα και δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου συμβατά με ένα σαφώς καθορισμένο φύλο, όμως αυτά τα ίδια έχουν εντονότατη εσωτερική παρόρμηση ότι δεν ανήκουν στο σωματικό τους φύλο, αλλά στο αντίθετό του ή και σε οποιοδήποτε ενδιάμεσο φύλο. Δυσφορούν δηλαδή εγκλωβισμένα σε ένα φύλο στο οποίο δεν ανήκουν.

Στις μέρες μας έχουν δυναμώσει οι φωνές υπέρ του ουδέτερου φύλου. Βοηθάει η σύγχρονη ιατρική, η οποία δημιουργεί δυνατότητες χειρισμού του φύλου αδιανόητες σε παλιότερες εποχές; 
Ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας αποδίδει στη συζήτηση για τα δικαιώματα αυτών των ατόμων τη σημασία που θα απέδιδε στη θεολογική συζήτηση του Μεσαίωνα για το φύλο των αγγέλων. Είναι όμως έτσι; Αυτά τα άτομα δεν ζουν ανάμεσά μας; Ο δικός τους δύσκολος αγώνας για την επίτευξη της εξωτερικής και εσωτερικής τους φυλετικής ομοιοστασίας δεν χρειάζεται τη δική μας κατανόηση και αλληλεγγύη; Δεν πρόκειται για στάση που αφορά αυστηρά τη θεραπευτική κοινότητα. Εμείς οι γιατροί και οι υπόλοιποι θεραπευτές πρέπει να είμαστε πρωτοπόροι στην αλλαγή της στάσης του συνόλου της κοινωνίας απέναντι σε αυτά τα άτομα.

Η δυνατότητα της χειρουργικής κλονίζει την αντίληψή μας για τα θεμέλια του φύλου. Ποια είναι αυτά τα θεμέλια; Είναι η εσωτερική αίσθηση της ταυτότητας φύλου αυτό που πιστεύουμε ότι ανήκουμε;
Το φύλο καθορίζεται γενετικά κατά τη σύλληψη, και αυτό είναι το λεγόμενο χρωμοσωμιακό φύλο, 46ΧΥ για τους άνδρες, 46ΧΧ για τις γυναίκες. Αυτό το γενετικό φύλο διαμορφώνει τις δομές που απαιτούνται για να εκφράσουν τη σωματική του λειτουργικότητα, και αυτό είναι το φαινοτυπικό φύλο που καθορίζεται από την ανάπτυξη των γεννητικών οργάνων και των δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου. Όμως το φύλο δεν είναι μόνο το χρωμοσωμιακό φύλο ή το φαινοτυπικό φύλο ή ακόμα και το λειτουργικό ερωτικά φύλο. Υπάρχει και το ψυχικό φύλο, βάσει του οποίου γνωρίζουμε τι είμαστε και τι θέλουμε. Αυτό είναι το βαθύτερο θεμέλιο του φύλου, το φύλο στο οποίο νιώθουμε ότι ανήκουμε. Και αυτό το θεμέλιο του φύλου δεν είναι έτσι γιατί έτσι μας ήρθε να πιστεύουμε, αλλά είναι καθορισμένο από σειρά γενετικών, μορφολογικών, ορμονικών και περιβαλλοντολογικών παραγόντων.

Ο δικός τους δύσκολος αγώνας για την επίτευξη της εξωτερικής και εσωτερικής τους φυλετικής ομοιοστασίας χρειάζεται τη δική μας κατανόηση και αλληλεγγύη

Ποιο είναι το φύλο ενός ατόμου με δυσφορία φύλου;
Το φύλο κάθε ατόμου, και όχι μόνο των διαφυλικών ατόμων, είναι το φύλο που το ίδιο το άτομο θεωρεί ότι ανήκει. Τελεία και παύλα.

Εσείς έχετε μιλήσει με πολλά παιδιά. Σας λένε πώς νιώθουν, πόσο δύσκολο και επώδυνο είναι να ανοιχτούν;
Πολλά τέτοια παιδιά έχουν βιώσει απίστευτο σκοτάδι απόρριψης και έχουν παλέψει σκληρά, πρώτα με τον εαυτό τους και μετά με τους γύρω τους, για να ανοίξουν μια πόρτα στο φως. Μιλώντας με τα παιδιά, συνειδητοποιείς πόσο σημαντικό είναι να είσαι θεραπευτής τους. Μιλώντας με τα παιδιά, βιώνεις τη μαγεία της επιστήμης σου. Μιλώντας με τα παιδιά και παρακολουθώντας τις αλλαγές στο σώμα τους και στον ψυχισμό τους, ωριμάζεις μαζί τους και εσύ. Εσύ θεραπεύεις τα παιδιά και αυτά θεραπεύουν εσένα κάνοντάς σε καλύτερο άνθρωπο.

Πώς αντιμετωπίζουν οι γονείς ένα τέτοιο συγκλονιστικό γεγονός;
Εξαρτάται από τους γονείς, που και αυτοί ζουν σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο και επηρεάζονται από αυτό. Για τους γονείς είναι σοκ και δέος. Το σύνηθες είναι να είναι απορριπτικοί στην αρχή, ενίοτε μέχρι και απαξιωτικοί. Όμως η αγάπη όλα τα αντέχει, η αγάπη όλα τα υπομένει, η αγάπη όλα τα μεταμορφώνει και η αγάπη των γονιών είναι η πιο ανιδιοτελής αγάπη του κόσμου. Έχω ζήσει ως θεραπευτής αρκετά συχνά τη συγκίνηση στο τέλος μιας μακράς πορείας θεραπείας που η μεταμόρφωση ενός παιδιού βιώνεται σαν μια νέα αρχή, όχι μόνο από το ίδιο αλλά από την οικογένεια ολόκληρη, ενωμένη και συμμέτοχη. Είναι η νίκη της αγάπης.

Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι για ένα παιδί να έχει ανατραφεί με ένα φύλο και να ετοιμάζεται να περάσει σε ένα άλλο; Τι πρέπει να κάνει πριν προχωρήσει στην πλαστική χειρουργική αλλαγής των έξω γεννητικών οργάνων;
Σε ποια φάση απευθύνονται σε εσάς και πώς μπορείτε να τους βοηθήσετε; Η σύγχρονη ιατρική έχει αναπτύξει μοναδικά εργαλεία ορμονικών και χειρουργικών τεχνικών χειρισμού της αλλαγής φύλου. Όπως ακριβώς και με τα υπόλοιπα επιτεύγματα της σύγχρονης επιστήμης, το κυρίαρχο ερώτημα παραμένει πότε και πώς πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Υπάρχουν διαταραχές διαφοροποίησης του φύλου στις οποίες όντως επιβάλλεται η πρώιμη θεραπευτική παρέμβαση. Αυτά τα άτομα πρέπει να διαγιγνώσκονται όσο γίνεται νωρίτερα και να παρακολουθούνται από εξειδικευμένες ομάδες γιατρών και ψυχολόγων, στο πλαίσιο ειλικρινούς συνεργασίας με τους γονείς. Για την πλειονότητα αυτών των ατόμων απαιτούνται πρώιμοι χειρουργικοί χειρισμοί των έξω γεννητικών οργάνων προς την κατεύθυνση του φύλου που κοινά γίνεται αποδεκτό, ενώ για σημαντική κατηγορία τέτοιων ατόμων, αυτοί οι χειρισμοί μπορούν να αναβληθούν μέχρι την εφηβεία, και σε αυτές τις περιπτώσεις ο λόγος του ίδιου του ατόμου έχει βαρύνουσα σημασία. Βαρύνουσα σημασία, όχι μόνο στην επιλογή της κατεύθυνσης της χειρουργικής παρέμβασης προς το ένα φύλο ή το άλλο, αλλά και στο δικαίωμα άρνησης κάθε χειρουργικής επέμβασης στα έξω γεννητικά όργανα.
Αντίστοιχα, τα διαφυλικά άτομα θα αναζητήσουν θεραπευτική παρέμβαση ή προς το τέλος της εφηβείας τους ή κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής τους, ανάλογα με το στάδιο συνειδητοποίησης της εσωτερικής τους φυλετικής διαφορετικότητας.

Ξεκινήσαμε αυτή τη συζήτηση με αφορμή το βιβλίο σας «Ερμαφροδιτισμός - Μια συνομιλία μύθου και επιστήμης» και χαθήκαμε όμορφα σε ένα ταξίδι για το φύλο και τη σημασία του. Αλήθεια, τι είναι αυτή η συνομιλία μύθου και επιστήμης;
Στο βιβλίο παρουσιάζονται οι σωζόμενες καταγραφές του ερμαφρόδιτου φύλου στο πλαίσιο των αρχαίων ελληνικών μύθων, αλλά και οι καταγραφές των αρχαίων ιστορικών για συγκεκριμένα περιστατικά ατόμων με ενδιάμεσο φύλο. Τα στοιχεία αυτά αντιπαραβάλλονται με την επιστημονική θεραπευτική προσέγγιση στην αρχαιότητα και με τη σύγχρονη ιατρική διαφορική διάγνωση ώστε να δειχθεί η πραγματική φυσική τους υπόσταση. Τέλος, παρουσιάζεται η κοινωνική στάση έναντι των διαταραχών διαφοροποίησης του φύλου τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα. Αντλώντας για τον ερμαφροδιτισμό από το πλούσιο υλικό, μυθικό και πραγματικό, της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και από τις πλέον σύγχρονες αντιλήψεις της ιατρικής επιστήμης, το βιβλίο αυτό είναι μια μελέτη της έννοιας του φύλου και ταυτόχρονα ένας στοχασμός στη σχέση και τη συμπληρωματικότητα του μύθου και του λόγου, αρχαίου και σημερινού.

Το φύλο είναι ένα ατομικό δικαίωμα ανεξάρτητα από τη βιολογία. Πώς θα είναι το μέλλον του φύλου;
Εδώ ας μου επιτρέψετε να απαντήσω με ένα απόσπασμα του ίδιου του βιβλίου.

«Η φύση δημιούργησε τα φύλα για να εξυπηρετήσει μια συγκεκριμένη βιολογική αναγκαιότητα σε μια συγκεκριμένη περίοδο χρόνου, σε έναν ορισμένο πλανήτη κάτω από ειδικές συνθήκες.
Πώς θα είναι το μέλλον του φύλου;
Γιατί η μήτρα να μην ατροφήσει αν η κύηση γίνει κάποτε αποκλειστικά εξωσωματική;
Γιατί να υπάρχουν έξω γεννητικά όργανα, αν η γονιμοποίηση γίνεται εξωσωματικά;
Το σεξ θα επιζήσει σαν ηδονή ή θα χάσει κάθε αξία;
Και αν επιζήσει, γιατί να έχει φύλο, όπως το ξέρουμε σήμερα; Και αν έχει, γιατί να είναι μόνο δύο; Γιατί να μην καλυφθεί όλη η γκρίζα περιοχή ανάμεσα στα δύο φύλα;
Και αν το σεξ δεν επιζήσει, τότε γιατί τα άτομα να έχουν φύλο;
Μήπως έχουν φύλο οι άγγελοι;
Η ανθρωπότητα μπορεί να ζήσει ακόμα μία μέρα ή μπορεί να ζήσει ακόμα και μετά το σβήσιμο του ήλιου. Ποιος το ξέρει;
Αν η ανθρωπότητα φύγει στο διάστημα, γιατί να χρειάζεται ένα σώμα σαν αυτό που έχει στη Γη; Και αυτό το όποιο σώμα, γιατί να χειρίζεται την τεχνολογία και να μη συγχωνευθεί μαζί της;
Ο κόσμος όπως τον ξέρουμε μέχρι σήμερα θεωρεί τα δύο φύλα σαν ακρογωνιαίους λίθους της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο κόσμος όμως θα αλλάξει νομοτελειακά, γιατί αν δεν αλλάξει, τότε θα πάψει να υπάρχει.
Αυτόν το νέο κόσμο εμείς σήμερα δεν μπορούμε ούτε καν να τον φανταστούμε. Φανταζόμαστε τον μελλοντικό κόσμο του σήμερα. Ο πραγματικός μελλοντικός κόσμος είναι σήμερα ακατάληπτος, γιατί και η φαντασία μας είναι κομμάτι του σημερινού κόσμου. Το άφυλο, το φυλοχωριστικό, το ερμαφρόδιτο δεν είναι παρά χρήσιμα εργαλεία στο μεγάλο χωνευτήρι της φύσης.
Το πραγματικό μέλλον του φύλου οφείλει να ανήκει στη σφαίρα του μύθου».