Μισανθρωπία: Η αναπόφευκτη επιλογή των κορυφαίων στοχαστών

Όταν ήρθε στα χέρια μου το βιβλίο του Θωμά Τσακαλάκη με εντυπωσίασε ο τίτλος «Μισανθρωπία - Η τελευταία μεγάλη αφήγηση» (*). Διαβάζοντας το σπουδαίο και τολμηρό (για την εποχή μας) αυτό δοκίμιο ένιωσα την ανάγκη να μάθω περισσότερα για το έργο και την προσωπικότητα του Τσακαλάκη. Θεώρησα πολύ σημαντικό επίσης να γνωρίσω καλύτερα έναν συγγραφέα ο οποίος (επί της ουσίας) υπερασπίζεται με ακράδαντα επιχειρήματα την εξής στάση ζωής: Όποιος δεν έχει γίνει μισάνθρωπος έως τα σαράντα του, ποτέ του δεν αγάπησε το ανθρώπινο είδος. Το βιβλίο (Μισανθρωπία) έγινε τελικά η αιτία να επικοινωνήσω με έναν αξιόλογο σύγχρονο Έλληνα διεθνούς φήμης φιλόσοφο και στοχαστή.

Ο Θωμάς Τσακαλάκης ισχυρίζεται ότι στο βιβλίο του αποδύεται στη μάταιη προσπάθεια να αυτο-διαψευσθεί εξετάζοντας με επικριτικό πνεύμα όλα τα προτεινόμενα κατ' επίφασιν «ιάματα» για την ηθική καθοδική σπείρα και τις ποικίλες δυσφορίες του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου πολιτισμού: επιστήμες, παιδεία, τέχνες, πολιτική, «άνθρωποι του πνεύματος,» νεότητα και τα παραφερνάλιά τους. Με άλλα λόγια, αναπαράγει το αμήχανο παράδοξο να συντάξει ένα «προφητικό» κείμενο που ενδόμυχα ήλπιζε να είχε ακυρωθεί, εκ των πραγμάτων, πριν καν τη συγγραφή του. Ο νιτσεϊκής έμπνευσης στόχος του είναι να προσθέσει τη βωβή, à la Έντβαρντ Μουνκ, κραυγή του στη συνήχηση των ανήσυχων φωνών που επισημαίνουν την επιτακτική ανάγκη για μία μεταξίωση των αξιών (αν μπορούμε να ομιλούμε για «αξίες» σήμερα…).

Το βιβλίο (Μισανθρωπία) απευθύνεται σε όσους διακρίνουν τον διάχυτο και ακαταγώνιστο παραλογισμό γύρω τους και δεν προτιμούν να εθελοτυφλούν ή, απείρως χειρότερα, να συμβάλλουν και αυτοί με τη σειρά τους στον εκθετικό πολλαπλασιασμό του. Αφιερώνεται σε όσους, παρά την αβρότητα, τους ήπιους τόνους, και την εγκαρτέρηση η οποία τους υπαγορεύεται από την προβληματική επαφή τους με την πραγματικότητα, ένεκα του ότι η ψυχοσύνθεσή τους δεν είναι καταλλήλως «καλωδιωμένη» για να αντεπεξέρχεται στις δοσοληψίες τους με τα «τέρατα», εκκολάπτουν έναν καλλιεργημένο μισάνθρωπο μέσα τους, έστω εν αγνοία τους.

Η ιδέα της συγγραφής, κατά τον Θωμά Τσακαλάκη, ξεκίνησε ως εξής σύμφωνα με τα λεγόμενα του: «Ενόσω γράφω ένα πόνημα», αναφέρει ο Τσακαλάκης, «ήδη εμπνέομαι για το επόμενο. Η μελέτη μου για το έργο του Σάμιουελ Μπέκετ, το οποίο σε μεγάλο βαθμό "ερωτοτροπούσε" με μισανθρωπικές τάσεις, με οδήγησε στη Μισανθρωπία, και εκείνη με τη σειρά της στην υπό έκδοση έρευνά μου για την Πολιτική Ορθότητα, ένα φαινόμενο το οποίο συγχρόνως απορρέει από και δικαιολογεί το μίσος προς ουκ ολίγους ανθρωπολογικούς τύπους. Όταν ήμουν 12-13 ετών, το πρώτο βιβλίο που παρακάλεσα τον −μεγαλύτερο εμού σε ηλικία− αδερφό μου να αγοράσει για λογαριασμό μου ήταν το "Σκέψεις και Αποσπάσματα" του Σοπενάουερ. Έκτοτε, τον μελετώ ολοένα και πιο εμβριθώς (όπως είναι φυσικό) και, σε συνδυασμό με τα ουκ ολίγα οδυνηρά βιώματά μου όσο περνούν τα χρόνια, έχω καταλήξει στο ότι οι περισσότερες εννοιολογικές κατασκευές του προσφέρονται ως σημείο εκκίνησης για τις θεωρητικές προσεγγίσεις μου ως προς τη ζωή, το σύμπαν, και τα πάντα».

Ο Θωμάς Τσακαλάκης δηλώνει πεσιμιστής, το οποίο σημαίνει καλά ενημερωμένος οπτιμιστής, τουλάχιστον σύμφωνα με μία παλιά ρωσική παροιμία. Υπάρχει ο ρομαντικός πεσιμισμός, με τον άκρατο συναισθηματισμό του και την επικέντρωσή του στην οδύνη της ύπαρξης και στη συνακόλουθη απόγνωση. Ωστόσο, έχουμε και τον μισανθρωπικό πεσιμισμό, ο οποίος θεωρεί τον άνθρωπο, και όχι την ύπαρξη, ως τη γενεσιουργό αιτία όλων των δυσφοριών. Εξετάζει με κριτική οξυδέρκεια και ρεαλισμό την αδικαιολόγητη μεγαλαυχία, την κακεντρέχεια, την κουφόνοια, τον φθόνο, την ιδιοτέλεια, και τις μικροπρεπείς προκαταλήψεις των ιδεολογημάτων και των ηθών μας, και τα αντιμετωπίζει με σκώμμα και λεπτή ειρωνεία. Αντιλαμβάνεται και περιφρονεί, αντί να θρηνεί και να καταριέται. Με αυτού τού είδους τον πεσιμισμό συντάσσεται και ο συγγραφέας.

Ακόμη και αν κάποιοι δεν είναι χαρισματικοί και ιδιαιτέρως μορφωμένοι αλλά απλώς θιασώτες της αυτοβελτίωσης, άνθρωποι με μια δόση γούστου, ευθυκρισίας, και εντιμότητας, τότε ασφυκτιούν ως λαθρόβιοι σε μια κοινωνία όπου η ζηλοφθονία, η αλαζονεία της αμάθειας, και ο άκρατος εγωκεντρισμός κυριαρχούν, όπου ευδοκιμούν η οικογενειοκρατία, η απληστία, η ανηθικότητα, η ευνοιοκρατία και ο τοπικισμός, όπου δεν γίνεται κατανοητό ότι το να βοηθιούνται οι αξιότεροι και οι ευφυέστεροι θα αποβεί προς όφελος όλων των πολιτών, καθώς και της πορείας της χώρας γενικώς.

Ο συγγραφέας κατά τη διάρκεια προφορικής μας επικοινωνίας ανέφερε το εξής χαρακτηριστικό συμβάν: «Είχα διδάξει σε κάποια επιμορφωτικά σεμινάρια για ενήλικες, και είχα διεξαγάγει μαζί τους το εξής νοητικό πείραμα: υποθέστε ότι ο Θεός (ή, αν δεν πιστεύετε, βάλτε στη θέση του μία επιτροπή Σοφών, εν ζωή και μη) ασχολείτο με τα ευτελή καθημερινά διαφέροντα των ανθρώπων, και σας έλεγε "Εσύ έχεις τα προσόντα να γίνεις ένας μέτριος καλλιτέχνης, εσύ σερβιτόρος, εσύ άξιος πολιτικός ταγός, εσύ θα παραμείνεις άχθος αρούρης", και πάει λέγοντας, θα δεχόσασταν τη θέση που θα σας αναλογούσε; Μόνο μία κυρία δήλωσε ευθαρσώς πως "ναι, ασχέτως θέσης" αλλά αμέσως μετά με ρώτησε αν θα δικαιούτο να κάνει… ένσταση σε περίπτωση που στην πορεία ένιωθε ότι… αδικήθηκε! [Από τον Θεό, ε;] Ιδού η εδώ και δεκαετίες δεσπόζουσα μενταλιτέ, αυτή που δημιούργησε την τρέχουσα πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική μαύρη τρύπα από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή».

Απελπισία, μοναξιά, θυμό και αδιέξοδο για τους σύγχρονους φιλοσόφους-στοχαστές του κόσμου τούτου αναδίδει το πόνημα του Τσακαλάκη κατά την άποψή μου. Ρώτησα τον συγγραφέα αν θεωρεί ότι υπήρξε καλύτερη κάποτε η ανθρωπότητα στο ζήτημα αυτό; Εγώ προσωπικά δεν το πιστεύω. Διότι πάντα η υψηλή πνευματικότητα και το χάρισμα υπήρξε στο περιθώριο, προκαλεί φθόνο στη μετριότητα. Θα ήταν καλύτερος ο κόσμος άραγε σε μια φουτουριστική κοινωνία αποδοχής της αριστείας ως φυσικής ηγεσίας;

Ο Τσακαλάκης απάντησε ότι τα αναγνώσματά του στην πολιτισμική ανθρωπολογία λένε ότι ενδεχομένως να υπήρξε μία περίπτωση: αυτή του πολιτισμού της κοιλάδας τού Ινδού, στον οποίο υπάρχουν ενδείξεις ότι οι άνθρωποι ζούσαν αρμονικά μεταξύ τους, ήταν φιλειρηνιστές, δεν είχαν σκλάβους, αγαπούσαν το Αγαθό και το Ωραίο, και ούτω καθεξής, αλλά επειδή αυτός άνθισε στο χρονολογικό μεταίχμιο μεταξύ προϊστορίας και ιστορίας, δεν είμαστε και σίγουροι για όλα τούτα… Μάλλον δεν υπήρξε κάποτε ή οπουδήποτε μία «ιδανική» πολιτεία, κάποια φαντασιακή «απολεσθείσα» κοινότητα συναίνεσης, αγάπης, και αξιοκρατίας. Λαϊκιστί, τα ηθικώς, πνευματικώς, και/ή καλλιτεχνικώς προικισμένα άτομα «χαλάνε την πιάτσα» της μετριοκρατίας, της απάθειας και της ευκολίας. Με τα λόγια τού La Rochefoucauld: «Τα μέτρια μυαλά καταδικάζουνε συνήθως εκείνο που ανήμπορα είναι να συλλάβουν» ενώ ο Swift σχολιάζει ότι ουδείς αναγνωρίζει στον διπλανό του τις ιδιότητες της μόρφωσης, της σύνεσης, της τιμής και της αίσθησης του δικαίου, και ματαιοπονεί όποιος αποπειράται να δείξει την αξία του σε όσους δεν συγκρίνονται σε τίποτε με αυτόν.

Ο Θωμάς Τσακαλάκης δηλώνει υπέρμαχος της νοοκρατίας, ήτοι ενός πνευματικού αριστοκρατισμού, ενός συνδυασμού οξύνοιας με λεπταισθησία, που θα υπηρετεί το συλλογικό συμφέρον. Δυστυχώς, ωστόσο, στην εποχή μας η αριστεία από κάποιους θεωρείται συνώνυμη της «αυταρχικής ελίτ» και οι υπόλοιποι τη συγχέουν σκοπίμως με τις ιεραρχίες τού πλούτου ή της κοινωνικής ισχύος. Για τον Σοπενάουερ, σε ένα τέτοιο ευκταίο αλλά χιμαιρικό σύστημα, τα μέλη της πνευματικής αριστοκρατίας πάντοτε θα υφίστανται τη ζηλοφθονία και την προσπάθεια μείωσής τους από όσους −εν γνώσει τους− υστερούν έναντι αυτών, αφού ένας άνθρωπος χωρίς πνευματικές ανάγκες τρέφει άσβεστο μίσος για όσους διαθέτουν υπέρτερες διανοητικές ικανότητες, και «ενώπιόν τους δεν έχει παρά ένα οχληρό αίσθημα κατωτερότητας κι επιπλέον ένα υπολανθάνον και κρυφό αίσθημα φθόνου» ενώ τα μόνα προτερήματα που σέβεται στους άλλους (και στα οποία ποθεί να διαπρέψει ο ίδιος) είναι ο πλούτος, η εξουσία και η επιρροή.

Ο Θωμάς Τσακαλάκης δηλώνει ότι «Ουδείς θεσμός είναι ικανός να μετατρέψει έναν συμπλεγματικό βάρβαρο ή έναν αβδηρίτη σε δημιουργικό πολίτη… Δεν υπάρχουν λόγια για να μιλήσεις με τον καθένα περί σοφίας, με τον κακόβουλο περί ενσυναίσθησης, ή με τον αμαθή περί τού Αγαθού και του Ωραίου».

Θεωρώ ότι «Μισανθρωπία» σε εμένα πυροδοτούν (κατά κύριο λόγο) οι αρνητικές ανθρώπινες ενέργειες, η έλλειψη γόνιμου διαλόγου, η έλλειψη πνεύματος συνεργασίας, η έλλειψη αλληλεγγύης, το άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ φτώχειας και πλούτου, τα πυρηνικά όπλα και η τρέχουσα καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Με αυτή τη θέση μου ο Τσακαλάκης δηλώνει ότι ομονοεί και σχολιάζει μάλιστα περαιτέρω ως εξής: «Οι επιτυχημένες επικοινωνιακές πράξεις, που υποτίθεται ότι οδηγούν τους δυνητικώς ενάρετους και ορθολογικούς συνομιλητές στη συμφωνία ως προς κάποια κοινά νοήματα, δεν αποτελούν παρά μία εξυπηρετική αυταπάτη ή έναν αέναο ευσεβή πόθο. Πλήρης ισότητα κλήρων δεν μπορεί (και δεν είμαι σίγουρος αν θα "έπρεπε") να επιβληθεί, αλλά το άνοιγμα της ψαλίδας αφενός είναι προκλητικά τεράστιο (ή τεράστια προκλητικό), αφετέρου συνήθως δεν έχει να κάνει με τις ικανότητες των εχόντων. Το σύνολο των έμβιων όντων τού πλανήτη συνιστά την πλέον διευρυμένη "κοινότητα του εμείς" που αξίζει την αλληλεγγύη μας, και το να συντηρήσουμε το ενδιαίτημά μας (χωρίς πυρηνικά, fracking, φαινόμενο του θερμοκηπίου, και ούτω καθεξής) είναι μία συντηρητική επιλογή, παρότι οι περισσότεροι πάλαι ποτέ συντηρητικοί και οι σημερινοί παρασιτικοί καπιταλιστές (ή οι φονταμενταλιστές κάθε είδους) ουδόλως ενδιαφέρονται για κάτι τέτοιο».

Απάνθρωπος, Μισάνθρωπος ή Φιλάνθρωπος καθίσταται τελικά ο βαθύτερος στοχαστής της ανθρώπινης εμπειρίας σήμερα; Ο Τσακαλάκης απαντά μέσα από το βιβλίο του το ερώτημα αυτό. Φιλάνθρωπος-μισάνθρωπος… Ο Nicolas Chamfort διεκήρυττε: «Για να έχεις ακριβή ιδέα των πραγμάτων, οφείλεις να κατανοείς τις λέξεις με έννοια αντίθετη απ’ αυτήν που τους δίνει η κοινωνία. Μισάνθρωπος, λόγου χάριν, σημαίνει φιλάνθρωπος». Παρομοίως, ο Immanuel Kant αναφέρεται σε μία «φιλάνθρωπη» μισανθρωπία η οποία διακατέχει πολλούς ορθοφρονούντες ανθρώπους και τους ωθεί στον εκούσιο απομονωτισμό, διότι η ανεντιμότητα, η αγνωμοσύνη, η αδικία και η ανωριμότητα που κυριαρχούν στα ευτελή εγχειρήματα των περισσοτέρων συνανθρώπων τους, απάδουν προς το ιδεώδες το οποίο θα μπορούσαν να πραγματώσουν αν το επιθυμούσαν πραγματικά.

Πώς όμως σήμερα οι ανθρωπιστικές επιστήμες θα μπορούσαν να διαδραματίσουν άμεσο και θετικό ρόλο στην εκπαίδευση/ζωή όσον αφορά τα θέματα που τονίζει το βιβλίο ως προβλήματα; Ο Τσακαλάκης θεωρεί ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές είναι οι μόνες που δύνανται να προσφέρουν στην κοινωνία τον «καθολικό» διανοούμενο ως εκφραστή ηθικοπολιτικών και πολιτισμικών αξιών οι οποίες θα είχαν, ως έναν βαθμό, διαχρονική και οικουμενική ισχύ. Εντούτοις πνέουν τα λοίσθια εδώ τουλάχιστον τρεις δεκαετίες. Οι λόγοι; Η εμπορευματική λογική που κυριαρχεί στα πανεπιστήμια, των οποίων οι απαιτήσεις χαμηλώνουν ανελλιπώς ούτως ώστε να μην αποθαρρύνονται οι υποψήφιοι αγοραστές του προϊόντος «γνώση», η καταναλωτική-ψυχαγωγική Weltanschauung των φοιτητών, της ακαδημαϊκής ζωής, και γενικότερα του Δυτικού κόσμου, η εν πολλοίς σύμφυτη βδελυγμία των περισσοτέρων προς τις κοπιώδεις προσπάθειες που απαιτεί η διανοητική καλυτέρευση, η περίσσια έμφαση (παρά τις καθιερωμένες εξαγγελίες περί τού αντιθέτου) στην τυποποιημένη γνώση και στη μαζική παραγωγή κανονικοποιημένων ονάγρων με ομοιόμορφη σκέψη, από τους οποίους θα προκύψουν και ορισμένοι ωφέλιμοι για το σύστημα (λόγου χάριν πυρηνικοί φυσικοί ή «στρατηγικοί σχεδιαστές»). Επιπλέον, η υψηλή ευφυΐα προϋποθέτει την αυξημένη ευαισθησία, μαζί με την ισχυρή βούληση και το πάθος. Δυστυχώς, πολλοί πτυχιούχοι των ανθρωπιστικών σπουδών δεν εμφανίζουν ούτε μίαν από αυτές τις ιδιότητες, ενώ βρίσκονται σε σύγχυση ως προς το ποιος είναι ο πραγματικός εχθρός τους, με αποτέλεσμα να στρέφουν τον συμπλεγματισμό τους εναντίον των «ομοίων» τους, των δυνητικών «ανταγωνιστών» τους για τον άνευ ουσιαστικού περιεχομένου τίτλο τού υπερφίαλου υπηρέτη της «κουλτούρας.

Αν διοικούσαν τον κόσμο οι φιλόσοφοι θα ήμασταν άραγε λιγότερο Μισάνθρωποι; Κατηγορηματικά ναι, κατά τον Τσακαλάκη, χρειαζόμαστε όμως «φιλοσόφους-βασιλείς», αρκεί να βρίσκαμε τα σωστά κριτήρια για το ποιος θεωρείται «γνήσιος» φιλόσοφος, και να φροντίζαμε έτσι ώστε αυτή η «επιτροπή σοφών» να μη διακρίνεται από συμφεροντολογία, προκαταλήψεις και μεταξύ τους έριδες. Ο Θωμάς Τσακαλάκης δηλώνει συμπερασματικά ότι «αν το είδος μας επιβιώσει και στον εικοστό δεύτερο αιώνα, είθε να επανεφεύρει τη γλώσσα του, άρα τον εαυτό του, να περάσει την υψηλοφροσύνη του από την ψιλή κρησάρα, να αναψηλαφήσει τα στοιχειακά δεδομένα του για την εμπειρική ύπαρξη και να επαναξιολογήσει τις αξίες του. Ειδάλλως η αποπληξία τού σημερινού αποσαθρωμένου πολιτισμού θα ωχριά σε σύγκριση με την υψίστου αναβαθμού φρίκη που θα βιώσουν και/ή θα προξενήσουν οι απόγονοί μας· αν υποτεθεί ότι οι φρικαλεότητες έχουν περαιτέρω περιθώρια εξέλιξης».

---

* Το βιβλίο με τίτλο «Μισανθρωπία: Η τελευταία μεγάλη αφήγηση» του Θωμά Τσακαλάκη κυκλοφορεί (2η έκδοση) από τις εκδόσεις Σμίλη.

** Ο Θωμάς Τσακαλάκης είναι έκτακτο μέλος (συμβασιούχος, δηλαδή) του διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του ΕΚΠΑ εδώ και 10 χρόνια, μεταφραστής, λογοτέχνης. Έχω κάνει πλείστες άλλες δουλειές για λόγους διαβίωσης κατά το παρελθόν (τραπεζικός υπάλληλος, καθηγητής σε φροντιστήρια και ΙΕΚ, εποχικός υπάλληλος στο ΕΒΕΑ, και ούτω καθεξής). Τρία επιστημονικά αντικείμενα: φιλολογία, μετάφραση, επικοινωνία, 5 τίτλοι σπουδών, από προπτυχιακό έως διδακτορικό (όλοι με πρωτιές), 3 Υποτροφίες (με σημαντικότερη αυτήν του Sasakawa, από το Tokyo Foundation), 10 ακαδημαϊκά βιβλία στα αγγλικά και στα ελληνικά (τα 4 ως συμμετοχή σε συλλογικούς τόμους), 3 λογοτεχνήματα, 3 μεταφράσεις βιβλίων (από και προς τα αγγλικά), 12 επιστημονικά άρθρα (αγγλικά και ελληνικά).