Καρπός πολύ μεγάλης έρευνας και ανάλογου κόπου είναι η πολιτική βιογραφία του σημαντικού πολιτικού Γεωργίου Παπανδρέου (1888 - 1968), που έγραψε ο κ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος και κυκλοφόρησαν, με το τέλος του 2018, οι εκδόσεις «Λειμών». Το βιβλίο που καλύπτει λεπτομερώς σχεδόν μισό αιώνα, τα χρόνια 1915-1964, δηλαδή το μεγαλύτερο μέρος της πολιτικής ζωής του λεγόμενου «Γέρου της Δημοκρατίας», αφήνοντας απέξω μόνο την τελευταία τετραετία της ζωής του.
Το έργο είναι μνημειώδες, ανάλογο με τον επιφανή φιλελεύθερο-κεντρώο πολιτικό, δυο φορές πρωθυπουργό της Ελλάδας, πατέρα και παππού άλλων δύο μετέπειτα πρωθυπουργών (του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου και του Γιώργου Ανδρ. Παπανδρέου). Απαρτίζεται από έναν Πρόλογο, 13 κύρια κεφάλαια, Επίλογο, Παραρτήματα, Πηγές, Ευρετήριο και Φωτογραφίες, ενώ περιλαμβάνει και σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα.
Στον Πρόλογό του ο κ. Παπαφλωράτος δίνει μια σύντομη περίληψη της ζωής του μεγάλου αχαιού πολιτικού, αναφέρεται στη συγγενική του σχέση με στενό συνεργάτη του Παπανδρέου και ευχαριστεί πρόσωπα που τον βοήθησαν στη συγγραφή. Το κεφάλαιο 1 μιλάει για τα νεανικά χρόνια του βιογραφούμενου, ενώ το 2 καλύπτει την είσοδό του στην πολιτική (νομάρχης Λέσβου, τοποθετημένος από τον Ελευθέριο Βενιζέλο). Το κεφάλαιο 3, αφού περνάει κατ’ ανάγκη από τις ακρότητες του Διχασμού, τις βασιλικές κυβερνήσεις μετά την 1η Νοεμβρίου του 1920, τη Μικρασιατική Εκστρατεία - Καταστροφή και τη «Δίκη των έξ», καλύπτει τη συνεργασία του Παπανδρέου με τη λεγόμενη «Επανάσταση» του 1922 και το αντιβενιζελικό κίνημα της ίδιας χρονιάς. Το κεφάλαιο 4 μιλάει για τις εκλογές του 1922, το σχηματισμό κυβέρνησης από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την πολιτική δραστηριότητα του Παπανδρέου στην περίοδο της Αβασίλευτης Δημοκρατίας, που έληξε με το νόθο Δημοψήφισμα του 1935 και την επαναφορά του Γεωργίου Β. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον έχει το κεφάλαιο 5 («Τα δύσκολα χρόνια 1935-1944»), που αναφέρεται στη δικτατορία του Μεταξά (και την αντιδικτατορική δράση του βιογραφούμενου), το ελληνοϊταλικό και ελληνογερμανικό πόλεμο του 1940-’41, την Κατοχή, το δυνάμωμα του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ με έναρξη εμφυλίου στα ελληνικά βουνά (δολοφονία Ψαρρού κ.λπ.) και, τελικά, τη διαφυγή του Παπανδρέου την άνοιξη του 1944 στη Μέση Ανατολή. Τα κεφάλαια 6 και 7 καλύπτουν την πρώτη πρωθυπουργία του βιογραφούμενου στην εξόριστη νόμιμη ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου, τη συμφωνία του Λιβάνου, την κυβέρνηση εθνικής ενότητας και το μετέπειτα ζοφερό κλίμα ενόψει της απελευθέρωσης.
Το κεφάλαιο 8 αναφέρεται στον ερχομό της κυβέρνησης Παπανδρέου στη μόλις απελευθερωμένη Αθήνα, τις προκαταρκτικές αψιμαχίες ενόψει της σύγκρουσης με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, την απόβαση των Βρετανών στην πόλη, τα «Δεκεμβριανά», την άφιξη του Τσόρτσιλ στην Αθήνα και τελικά την παραίτηση του πρωθυπουργού (μετά από οκτάμηνη θητεία), λίγο πριν τη νίκη του ενάντια στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Το κεφάλαιο 9 εστιάζεται στις πρώτες μεταπελευθερωτικές εκλογές, το Δημοψήφισμα για τη νέα επαναφορά του Γεωργίου, τον εμφύλιο πόλεμο (1946-49) και τις υπουργοποιήσεις του Παπανδρέου, σταματώντας το 1951. Το κεφάλαιο 10 ξεκινάει με τις εκλογές του 1951 (πρώτη και τελευταία φορά που ο Παπανδρέου έμεινε εκτός Βουλής, αφού το μικρό κεντρώο κόμμα του είχε πάρει μόλις 2,1%) και καλύπτει τη δεκάχρονη παραμονή του αχαιού πολιτικού στην αντιπολίτευση (κυβερνήσεις Παπάγου - Καραμανλή).
Το κεφάλαιο 11 είναι ουσιώδες για την πολιτική πορεία του βιογραφούμενου: ιδρύεται η Ένωση Κέντρου, της οποίας αργότερα αναλαμβάνει αποκλειστικός αρχηγός (μετά τον ξαφνικό θάνατο του Σοφοκλή Βενιζέλου) και γίνονται οι εκλογές του φθινοπώρου 1961, που πέρασαν στην ιστορία ως «εκλογές βίας και νοθείας». Από την αρχή του 1962, μας λέει το κεφάλαιο 12, ο Παπανδρέου κηρύσσει τον «Ανένδοτο αγώνα». Ακολουθεί η δολοφονία του Λαμπράκη (Μάης 1963), η παραίτηση Καραμανλή, η πρώτη νίκη της Ένωσης Κέντρου, με σχετική πλειοψηφία στη Βουλή, τον Νοέμβρη του 1963, που ξαναφέρνει τον Παπανδρέου πρωθυπουργό, μετά από 19 χρόνια. Το κεφάλαιο κλείνει με τον εκλογικό θρίαμβο του Φλεβάρη 1964 (σχεδόν 53%), ενώ παράλληλα οξύνεται και το Κυπριακό. Τέλος το κεφάλαιο 13 (που κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να βρίσκεται στο Παράρτημα) αποτελείται από ρήσεις, αποφθέγματα και περιστατικά της ζωής του Παπανδρέου (μερικά πολύ γουστόζικα, μέχρι και σκαμπρόζικα: είναι το «ελαφρό» κομμάτι του έργου). Ξαναλέω ότι δεν καλύπτονται τα τελευταία χρόνια της πολιτικής ζωής του βιογραφούμενου (Ιουλιανά, «αποστασία», πτώση, κυβέρνηση Παρασκευόπουλου. Κήρυξη της δικτατορίας του 1967, σύλληψη, περιορισμός, θάνατος).
Εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον έχουν τα κείμενα του Παραρτήματος, γιατί περιλαμβάνουν δυσεύρετο (ακόμα και στο διαδίκτυο) υλικό, καθώς και το πλουσιότατο φωτογραφικό επίθεμα. Εξάλλου, το Ευρετήριο κύριων ονομάτων, απαραίτητο σ’ έναν τόμο σχεδόν 640 σελίδων, βοηθάει πολύ τον αναγνώστη, ενώ η Βιβλιογραφία (σε συνδυασμό με τις ενδιάμεσες υποσημειώσεις στο κυρίως κείμενο) μπορεί να βοηθήσει όχι μονάχα σε διασταυρώσεις, μα και σε περαιτέρω ανάγνωση. Επισημαίνω πάντως, τη φτωχή αναφορά ηλεκτρονικών πηγών.
Αποτιμώντας τη δουλειά του κ. Παπαφλωράτου, θα ήθελα να τονίσω τα εξής σημεία. Πρώτο, δεν αποτελεί αγιοποίηση του Γεωργίου Παπανδρέου: όσα ο βιογράφος λογίζει ως λάθη του βιογραφούμενου, δεν «τα κρύβει κάτω από το χαλί». Δεύτερο, το συγγραφικό στιλ είναι εξαιρετικά νηφάλιο και το βιβλίο διαβάζεται, παρά τον όγκο του, εύκολα. Είναι έργο που απευθύνεται στο πλατύ κοινό, όχι στους ειδικούς. Τρίτο, δίνεται πολύ καλά η σχέση «μαγνητισμού» μεταξύ Παπανδρέου - ψηφοφόρων. Τέταρτο, τα στοιχεία της προσωπικής ζωής του βιογραφούμενου αναφέρονται μόνο στα βαθμό που ενδιαφέρουν τη δημόσια δράση του – μην περιμένετε εδώ «ιστορία από την κλειδαρότρυπα». Πέμπτο, όποιος το διαβάσει θα αποκτήσει ταυτόχρονα και μια καλή γνώση της ελληνική πολιτικής ιστορίας για ένα διάστημα μισού σχεδόν αιώνα. Και έκτο, θα έχετε την προϊστορία της πολύ ενδιαφέρουσας πολιτικής «δυναστείας» των Παπανδρέου, που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.
Από εκδοτική άποψη, μερικά επουσιώδη λάθη έχουν διαφύγει στη διόρθωση. Αλλά όσοι ασχολούμαστε με το αντικείμενο ξέρουμε ότι δεν υπάρχει βιβλίο δίχως λάθη. Τέλος, έχω τη γνώμη ότι το παλιομοδίτικο εξώφυλλο αδικεί κάπως το περιεχόμενο – όμως αυτό δεν πρέπει να πτοήσει τον επαρκή υποψήφιο αναγνώστη, που δεν ασχολείται με την επιφάνεια, μα με την ουσία.
Ρωτήσαμε 10 προσωπικότητες από τους χώρους των τεχνών, των βιβλίων, της πολιτικής και της ακαδημαϊκής ζωής να μας μιλήσουν για τα τρία βιβλία που διάβασαν και αγάπησαν περισσότερο μέσα στο 2024. (Έχουμε κι ένα έξτρα. Κι είναι, φυσικά, ποίηση.)
«Προσπάθησα να γράψω ένα ποίημα που δεν παραιτείται, δεν παραδίδεται, δεν σηκώνει αμαχητί τα χέρια ψηλά, δεν το βάζει στα πόδια μπροστά στην αγριάδα και τη σκληρότητα της ζωής και της εποχής»
Το βιβλίο του, με τον τίτλο «Στον ίδιο δρόμο», είναι από κάθε άποψη ένα γοητευτικό ανάγνωσμα. Τόσο γιατί αφηγείται μια γοητευτική ζωή, όσο και γιατί είναι γοητευτική η γραφή του.
Ο τόμος αριθμεί τον εικοστό τρίτο της σειράς «Ο Κύκλος των Μουσείων», μιας εκδοτικής πρωτοβουλίας η οποία αποτελεί μακρά πολιτιστική συνεισφορά στο πλούσιο αρχαιολογικό απόθεμα της Ελλάδας.
11°
