320 εκθέματα από 52 μουσεία, συλλογές και εφορείες αρχαιοτήτων από την Ελλάδα, την Ιταλία και το Βατικανό. Ανάμεσά τους και το κεφάλι της Σφίγγας από την Αμφίπολη
Είδαμε την μεγάλη αρχαιολογική έκθεση «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Το κεφάλι της Σφίγγας από τον τύμβο Καστά στην Αμφίπολη, ενός πλάσματος μειξογενούς με βλέμμα αστραποβόλο, κυματιστούς βοστρύχους και λεπτά χαρακτηριστικά, εξανθρωπισμένο στην όψη παρά τον αποτροπαϊκό του χαρακτήρα. Δύο συγκινητικές επιτύμβιες στήλες αφιερωμένες σε «Ωραίους άωρους» που δεν χάρηκαν το αποκορύφωμα της νεότητάς τους, μια αρχαϊκή για έναν νέο από το Ακραίφνιο της Βοιωτίας και μια κλασική μιας νέας από την Καλλικράτεια Χαλκιδικής. Ένα αριστουργηματικό αρχαϊκό σύμπλεγμα που ζωντανεύει με ενάργεια τη μυθική αρπαγή της Αμαζόνας Αντιόπης από τον Θησέα. Ένα αγαλμάτιο του 1ου αιώνα π.Χ. από την Ρόδο, λαμπρό μες στην στιλπνότητα του μαρμάρου και την γεμάτη κίνηση και λεπτομέρεια απόδοση της θεάς Αφροδίτης καθώς λούζει τα μαλλιά της.
Είναι για τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη ορισμένες από τις κορυφαίες συναντήσεις που μας επιφυλάσσει η έκθεση «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά» η οποία ανοίγει στις 29 Σεπτεμβρίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Καθώς μας ξεναγεί, όμως, στην τελευταία έκθεση που συνεπιμελήθηκε (με τον δρα Ιωάννη Φάππα) ως διευθυντής του ΜΚΤ, κι ενώ πλέον έχει αναλάβει τα ηνία του Μουσείου Ακρόπολης, ο επιφανής αρχαιολόγος, ανασκαφέας και πανεπιστημιακός, θα σταθεί μπροστά σε μια πλειάδα εκθεμάτων. Θα αναδείξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, την αισθητική αρτιότητα, τις κρυφές λεπτομέρειες και συνομιλίες, τη διαχρονία στη χρήση συμβόλων και συνηθειών όπως αποτυπώνεται σε αριστουργηματικά έργα τέχνης μέσα στο πέρασμα των αιώνων.
Φρόντισε, άλλωστε, να εξασφαλίσει πλούσιο και ποικίλο υλικό για όλους όσοι επισκεφθούν αυτό το αφιέρωμα. Τριακόσιες είκοσι αρχαιότητες έφθασαν στο Μέγαρο Σταθάτου και τη νέαπτέρυγα του ΜΚΤ από 52 μουσεία, συλλογές και εφορείες αρχαιοτήτων απ’ όλη την Ελλάδα αλλά και την Ιταλία και το Βατικανό. Στη συντριπτική πλειονότητά τους παρουσιάζονται για πρώτη φορά εκτός των μουσείων προέλευσής τους με στόχο να αναδείξουν πολλαπλές όψεις της έννοιας της υπέρτατης ομορφιάς στην καθημερινή ζωή και τη φιλοσοφική σκέψη της αρχαίας Ελλάδας. Το θεϊκό, δαιμονικό ή και ανθρώπινο κάλλος. Το αθλητικό και το ηρωικό. Το κάλλος στα αρχαϊκά, στα κλασικά και στα ελληνιστικά χρόνια.
Ένα ιδεώδες που εκφράστηκε μέσα από τα ποιήματα των επικών (8ος αι. π.Χ.) και λυρικών (7ος-6ος αι. π.Χ.) ποιητών, αρχικά σε σχέση με την εξωτερική ομορφιά και αποκρυσταλλώθηκε σταδιακά μέσα από κείμενα φιλοσόφων από τον 6ο αι. π.Χ. και εξής, οι οποίοι αναφέρθηκαν σε αυτό ως συνδυασμό της φυσικής εμφάνισης και των αρετών της ψυχής.
Η έκθεση διαρθρώνεται σε 10 ενότητες, τις οποίες μπορεί ο επισκέπτης να περιδιαβεί κατά το δοκούν απαντώντας σε κάθεμιά δημιουργίες από διαφορετικές περιόδους. Στο φουαγιέ, αντίκρυ στο πωλητήριο του μουσείου, μια γλυπτή Λάκαινα που χορεύει, με τον πέπλο της ανοιχτό να αποκαλύπτει τον εκπληκτικό μηρό της, δίνει το στίγμα αυτής της αναζήτησης: έργο του Καλλίμαχου από το 420 π.Χ. χάρη στην ομορφιά του έφθασε, αιώνες μετά, να κοσμεί την έπαυλη του Ηρώδη του Αττικού στην Κυνουρία τον 2ο αι. μ.Χ.
Μια πρόγευση από τις πτυχές του κάλλους που απασχόλησαν τους επιμελητές παίρνουμε ήδη στην εισαγωγική αίθουσα, όπου μια μυκηναϊκή γυναικεία κεφαλή από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, με πρόσωπο πάλλευκο, αμυγδαλόσχημα μάτια και τοξωτά φρύδια, αποτυπώνει κυρίαρχα στοιχεία της ομορφιάς ενώ ένα αγαλμάτιο από το μουσείο της Θάσου με τη θεά Αφροδίτη καθιστή στη ράχη δελφινιού αναδεικνύει τον γιο της Έρωτα σε πηδαλιούχο, ακόμα και στη ζωή της ίδιας του της μάνας. Πλάι του, μια ερυθρόμορφη υδρία με την κατεξοχήν ποιήτρια της λυρικής ποίησης, τη Σαπφώ, να διαβάζει στίχους της και ο περίφημος σκύφος από το Κιούζι της Ιταλίας με την παράσταση της καθιστής Πηνελόπης, σε μια απεικόνιση που εξαίρει όχι μόνο την εξωτερική εμφάνιση αλλά και τη σεμνότητα και την αιδημοσύνη της αρχόντισσας της Ιθάκης. Κι αντίκρυ τους, όστρακα κι αγγεία που καθένα διηγείται την ιστορία της ομορφιάς με τον δικό τους τρόπο αλλά με κοινό παρονομαστή την αντίθεση καλού και κακού, όμορφου και άσχημου, ρωμαλεότητας και αδυναμίας.
Ο «Καλλωπισμός» δεν θα μπορούσε να μην έχει εξέχουσα θέση σ’ αυτή τη διαδρομή. Ακολουθώντας την ομηρική περιγραφή για τον καλλωπισμό της Ήρας μια σειρά αντικειμένων καθημερινής χρήσης παρουσιάζουν τη σχετική διαδικασία σε όλα της τα στάδια, από το λουτρό μέχρι την περίτεχνη (ψηλή ή και πεπονοειδή) κόμμωση.
Αλάβαστρα, αχιβάδες και αμφορίσκοι για αρώματα σε κάθε πιθανό κι απίθανο σχήμα (ακόμα και ως πόδι που φορά μπότα), αγγεία με κρέμες (σε μια να ’σου και το δακτυλικό αποτύπωμα της γυναίκας που χιλιάδες χρόνια πριν τη χρησιμοποιούσε), εντυπωσιακά χρυσά κοσμήματα (και για την ανάδειξη ενός πλούσιου μπούστου), κομψές πυξίδες από την Αττική κι άλλες, διόλου λεπτεπίλεπτες, όπου αποθήκευαν τα πολύτιμά τους νεόπλουτες Μακεδονίτισσες, ένα σπάνιο παλαίτυπο με κείμενο του Θεοφράστου για την παρασκευή και χρήση των αρωμάτων της αρχαιότητας, ένα ξύλινο καθρεπτάκι (από αυτά που πήγαιναν σετ με την πούδρα), μια ασημένια βεντάλια και πάνω στο καπάκι ενός μικρού αγγείου μια λέξη αίνιγμα: Αιδοίου! Να ήταν, άραγε, το όνομα ενός άνδρα (μάλλον απίθανο, αν και όντως τέτοιο υπήρχε) ή μιας εταίρας; Να περιείχε ίσως μια καταπραϋντική αλοιφή για τη συγκεκριμένη περιοχή;
Προχωρώντας στα ενδότερα την πορεία μας καθοδηγούν φυσιογνωμίες από τη σφαίρα του μύθου και της ιστορίας. Ήρωες που ξεχώρισαν για το πνεύμα της αυτοθυσίας, ο Ηρακλής, ο Αχιλλέας, η Αταλάντη (στην ενότητα «Ηρωικό κάλλος»), αλλά και θνητοί, γνωστοί για τη φυσική ομορφιά τους, όπως ο Άδωνις, η Ωραία Ελένη κι ο Μέγας Αλέξανδρος («Κάλλος θνητών»), «κατοικούν» στις σχετικές θεματικές ενότητες. Και καθώς ο έπαινος για τους «καλούς» και τις «καλές» στην αρχαιότητα δεν έλειψε, μια σειρά από επιγραφές χαραγμένες επάνω σε αγγεία ή γραμμένες με χρώμα επάνω σε λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη γίνονται μάρτυρες της επιδοκιμασίας των αρχαίων για συγχρόνους τους, αθλητές και πολεμιστές, εταίρες ή και γυναίκες του σπιτιού.
Κεφαλές στεφανωμένων αθλητών και αθλητικά σύνεργα για την καθαριότητα και την προσωπική υγιεινή τους έρχονται να αποτυπώσουν το «Αθλητικό κάλλος». Είναι όμως η εξαιρετική τέχνη στην αρχαϊκή βάση ενός αγάλματος Κούρου με παραστάσεις σκηνών γυμνασίου που έκλεψε εδώ την προσοχή μας. Απέναντί της οι δυο «Ωραίοι άωροι» νέοι, ένα αγόρι κι ένα κορίτσι, που έφυγαν πριν να χαρούν τη νιότη τους. Τι παράδοξο η φιγούρα τους, σμιλεμένη στο μάρμαρο, να φθάνει άφθαρτη από το αδυσώπητο άγγιγμα του χρόνου ως τις μέρες μας.
Πρόσωπο με πρόσωπο με Κόρες και Κούρους, με θεούς και δαίμονες σταθήκαμε στην πτέρυγα του μεγάρου Σταθάτου. Είδαμε την Αφροδίτη να κρατά το μήλο που της χάρισε η νίκη στα θρυλικά «Καλλιστεία θεοτήτων» που έκρινε ο Πάρις, αλλά και τις άλλες δύο πρωταγωνίστριες αυτής της ιστορίας, την Αθηνά και την Ήρα, χάρη στις προτομές που έφθασαν από το Εθνικό μας Μουσείο και από το Μουσείο της Μπολόνια. Ακούσαμε για «Αρπαγές κάλλους και συνευρέσεις» με πρωταγωνιστές, στο επίκεντρο της κυκλικής αίθουσας, τους σφιχταγκαλιασμένους Θησέα και Αντιόπη. Αντικρύσαμε την Σφίγγα της Αμφίπολης και τις Σκύλλες από την Όστια και την Ελεύθερνα, ενώ ο καθηγητής Σταμπολίδης σχολίαζε τη μετατόπιση μέσα στα χρόνια στην απεικόνιση του «Δαιμονικού κάλλους» από την άγρια όψη στην εξανθρωπισμένη. Ήταν, όμως, οι Ολύμπιοι θεοί που σήμαναν το τέλος αυτής της εκθεσιακής διαδρομής, παραταγμένοι στο ύψος των ματιών μας, μ’ αποκρυσταλλωμένα στη μορφή τα χαρακτηριστικά που τους έχει αποδώσει η μυθολογία. Ανάμεσά τους ένας Διόνυσος από τη Θάσο χάρμα ιδέσθαι, γλυκύς, προσηνής, ανθρώπινος, σε αντιπαραβολή με το πιο σκληρό, αλαζονικό βλέμμα του Απόλλωνα-Ήλιου από την Ρόδο.
«Όπως κι αν περιγράψει κανείς με λόγια ένα ή περισσότερα υπέροχα δημιουργήματα, αυτά θα παραμένουν γυμνά περιμένοντας τη χαρά των ματιών καθενός θεατή να τα ντύσει κάθε φορά με τα δικά του αισθήματα και νοήματα, παραδίδοντας την ψυχή του στην αισθητική εποπτεία. Ατενίζοντας την ομορφιά, ουσιαστικά ατενίζεις τον εαυτό σου, αυτόν που είσαι και αυτόν που θα ήθελες να είσαι εξωτερικά, αλλά και εσωτερικά», θα αναφέρει ο επιμελητής και απερχόμενος διευθυντής του ΜΚΤ.
Το χρονικό του «Κάλλους»
Καρπός μιας επιστημονικής έρευνας που ξεκίνησε βιβλιογραφικά με 13.000 υποψήφια αντικείμενα για να εξελιχθεί σε σαφάρι συλλογής θησαυρών από τις αποθήκες και τις συλλογές μουσείων ανά την Ελλάδα εν μέσω πανδημίας, το αφιέρωμα αυτό για το Κάλλος γεννήθηκε ως ιδέα κατά τη διάρκεια μιας καλοκαιρινής συζήτησης, θα αποκαλύψει η Σάντρα Μαρινοπούλου, Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του ΜΚΤ. Ήταν το 2019 όταν συνομιλούσαν με τον Ζαν-Πωλ Αγκόν, τον πρόεδρο του Ομίλου L'Oréal, που υποστηρίζει και το εγχείρημα, σχετικά με το πώς συνέβαλαν οι αρχαίοι Έλληνες στην έννοια της ομορφιάς.
"Κάλλος. Η υπέρτατη ομορφιά", στιγμιότυπο από τη συνέντευξη τύπου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Η έκθεση συνοδεύεται από ελληνικό και αγγλικό κατάλογο (768 σελίδων έκαστος) σε επιμέλεια του καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη και του δρος Ιωάννη Δ. Φάππα, που περιλαμβάνει αναλύσεις των δύο επιμελητών, παρουσιάσεις όλων των έργων και, επιπλέον, σχετικά κείμενα από επιστήμονες-γνώστες του θέματος όπως οι D. Konstan, Gr. Nagy, Β. Κάλφας, Ε. Μανακίδου, Ευ. Κεφαλίδου, Α. Κοτταρίδη, Π. Τσέλεκας, A. Stähli, Ειρ. Παπαγεωργίου, Δ. Ακτσελή και Ph. Walter.
4°
