Προετοιμάζοντας τη συνέντευξη που ακολουθεί με τον εικαστικό Χάρη Λίθο, πολλές φορές θέλησα να ξαναδώ έργα του. Κάθε φορά πιο εξοικειωμένη με την τεχνική του και πιο ξαφνιασμένη με το αποτέλεσμα. Αφενός επειδή η τεχνική του διαφέρει από τον τρόπο που είθισται να φανταζόμαστε οι «εκτός του χώρου» ότι δουλεύει ένας ζωγράφος και αφετέρου γιατί η δουλειά του επιτυγχάνει να συνδυάζει το αφηρημένο με το ρεαλιστικό σ’ ένα αποτέλεσμα που ενεργοποιεί τις πέραν από την όραση αισθήσεις. Η φαντασία μπορεί να εικάσει μοτίβα τα οποία έχουν προκύψει από αποτυπώματα κυρίως γυναικείων σωμάτων.
Ο ίδιος ως προσωπικότητα ξαφνιάζει. Βγάζει από τα λεξικά την ξεχασμένη λέξη “chivalry” κάνοντας την πράξη στη σύγχρονη εποχή. « Η ευγένεια είναι αδιαπραγμάτευτη αρετή. Θα μπορούσε κάποιος να με οδηγήσει στο θάνατο ακόμα, αρκεί να το κάνει ευγενικά».
Η διαδικασία που χρησιμοποιεί, το ίδιο το αποτέλεσμα και το παιχνίδι που γίνεται μέσα στο μυαλό του παρατηρητή ως προς το τι χρησιμοποιήθηκε ως πρώτο υλικό και τι τελικά υπάρχει στον καμβά σε συνδυασμό με την πολλαπλότητα των ερμηνειών και των συναισθημάτων που γεννιούνται καθιστούν τη γνωριμία με τη δουλειά του μια εμπειρία πρωτόγνωρη.
Παρατηρώντας έργα του και μιλώντας μαζί του, βρέθηκα να εκφράζω μια περιέργεια σχεδόν παιδική που τον ρωτούσε « Πώς; Πού; Πότε; Γιατί;» για να διαπιστώσω κατά τη διάρκεια των συζητήσεων μας πως όταν το αποτέλεσμα είναι δυνατότερο από το κάθε «Πώς» και «Πού» τότε κάποιες ερωτήσεις είναι εντελώς περιττές.
Στην παρακάτω συνέντευξη λοιπόν ο Χάρης Λίθος μιλάει περισσότερο για τη δουλειά του και λιγότερο για τον εαυτό του σε μια από τις σπάνιες φορές που αποφασίζει να απαντήσει σε δημοσιογραφικές ερωτήσεις.
Πλησιάζετε τον άδειο καμβά. Πόσος χρόνος δουλειάς μεσολαβεί μέχρι να φτάσετε στο τελικό αποτέλεσμα.
Αρχικά να σημειώσω πως δεν υπάρχει ‘’άδειος καμβάς’’. Ο καμβάς δεν είναι ποτέ άδειος. Ο καμβάς έχει υπόσταση και πραγματικότητα ως καμβάς και είναι από μόνος του υπαρκτός και γεμάτος. Ο ίδιος ο καμβάς ή η όποια επιφάνεια στην οποία έχει επιλέξει κάποιος να αλλάξει κάτι, είτε να προσθέσει είτε να αφαιρέσει είτε να διορθώσει κατ' αυτόν, είναι εξίσου σημαντική με την παρέμβαση σε αυτή. Καλύτερο είναι να λέμε στον ''αρχικό καμβά’’ ή στην ''αρχική επιφάνεια'’. Από κει και πέρα ο χρόνος είναι τόσο σχετικός, όσο και η ίδια η ουσία του έργου. Κατά τη γνώμη μου, ένα έργο για να συμβεί, έχει ξεκινήσει ήδη από τη στιγμή της γέννησης του ίδιου του δημιουργού. Όλα είναι μέρος μιας συνειρμικής διαδικασίας που δε γίνεται εκ των πραγμάτων να εντοπίσουμε από που ξεκίνησε. Με την ίδια συνθήκη δε μπορούμε να ξέρουμε και πότε τελειώνει ένα έργο. Ίσως κάθε έργο να δίνει απλά τη σκυτάλη στο επόμενο. Ίσως να είναι απλά μια στάση. Αυτό είναι μάλλον. Κάθε έργο είναι απλά μια στάση.
Έχετε αντικαταστήσει το πινέλο με το ανθρώπινο σώμα. Να μιλήσουμε για αυτό;
Με ενδιαφέρει η επιφάνεια του σώματος ως αποτέλεσμα της χρήσης της προσωπικότητάς του ατόμου με το οποίο επέλεξα να δουλέψω. Το σώμα έχει γραμμένες επάνω του τις ιστορίες του ατόμου μεταφρασμένες σε σημάδια ή πληγές. Προσπαθώ είτε να δείξω είτε να καταλάβω εγώ ο ίδιος την γραφή του χρόνου επάνω σε συγκεκριμένους ανθρώπους.
Είπατε για πληγές. Ένας καλλιτέχνης μπορεί να αποτυπώνει και δικές του πληγές στα έργα του; Θα δανειστώ τους στίχους της Αγγελικής Ελευθερίου που λένε για κάποιες συγκεκριμένες πληγές.«Λες και γνωρίζαμε από τότε , βρέφη ακόμα, πως μερικές πληγές δεν κλείνουν» Συμφωνείτε με αυτό;
Πώς είναι δυνατόν να μη συμφωνήσει κανείς με την μεγάλη αυτή ποιήτρια, η οποία μάλιστα έφυγε πρόσφατα αφήνοντας η ίδια μια πληγή που δε θα κλείσει.
Το σύνηθες δεν είναι το μοντέλο να λειτουργεί ως «σχήμα» παρά ως προσωπικότητα;
Όπως είπα και πριν, δε με ενδιαφέρει η φωτογραφική απεικόνιση στη δουλειά μου. Με ενδιαφέρει ο άνθρωπος ως οντότητα και όχι ως αντικείμενο της δουλειάς μου.
Έχετε ποτέ τη διαστροφική σκέψη ότι κάποιος φυλακίζεται μέσα στους πίνακες σας;
Έχω πολλές διαστροφικές σκέψεις και καλύτερα να μη μιλήσουμε γι’ αυτές.
Εκτός από ανθρώπινα σώματα αποτυπώνετε άλλα υλικά στον καμβά; Ποιο άψυχο αντικείμενο θα μπορούσε να σας εμπνεύσει όπως το σώμα;
Οτιδήποτε έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη ζωή ενός ανθρώπου. Πιστεύω πως μέρος της συγκρότησης ενός ατόμου είναι και τα αντικείμενα που τον περιβάλουν. Πρόσφατα έφτιαξα ένα έργο με τα αποτυπώματα των ρούχων ενός αγαπημένου φίλου ποιητή, του Γιάννη Κοντού. Ο Γιάννης έχει γράψει το 1989 ένα ποίημα που έχει τίτλο ‘’Τα Ρούχα Των Πεθαμένων’’ και πραγματεύεται το τι συμβαίνει με τα ρούχα ενός ανθρώπου και ποια χρήση μπορούν να έχουν μετά τον θάνατο του. Συγκεκριμένα αναφέρει τα πουκάμισα, τις πυτζάμες και κάποια παπούτσια του. Πριν πεθάνει ο Γιάννης είχαμε συζητήσει κάποιες φορές το ενδεχόμενο να εικονογραφήσω κάποιο από τα ποιήματα του. Ανάμεσα σε άλλα είχαμε αναφερθεί και σε αυτό. Αυτό που δε γνωρίζαμε έως τότε, είναι πως πολύ αργότερα, ίσως λόγω της αναβλητικότητας μου, ίσως πάλι λόγω της επαλήθευσης της τραγικότητας της ζωής, θα εικονογραφούσα το ποίημα του ‘’ Τα Ρούχα Των Πεθαμένων’’ χρησιμοποιώντας τα ρούχα του ιδίου. Λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Γιάννη λοιπόν, ζήτησα από τον Θ. Νιάρχο, αδερφικό του φίλο, να μου φέρει αυτά τα συγκεκριμένα αντικείμενά του. Δύο μέρες μετά ήρθε από το στούντιο με μια υφασμάτινη τσάντα, όπου μέσα είχε τις πυτζάμες, τα πουκάμισα και τα παπούτσια του ποιητή. Το ίδιο βράδυ αργά, αποφάσισα να φτιάξω το έργο. Ήταν το ελάχιστο που μπορούσα να κάνω για να τιμήσω το ποίημα και τον Γιάννη που τόσο πολύ με τίμησε με την φιλία του.
Η μεταμόρφωση του αρχικού στοιχείου σε κάτι άλλο δείχνει να συμβαίνει σε πολλούς πίνακες σας. Το «πινέλο» μπορεί να ήταν γυναικεία οπίσθια και το αποτέλεσμα να είναι δύο πουλιά που ενώνουν τα ράμφη τους , πεταλούδες ή πνεύμονες όπως αποφαίνεται η Κική Δημουλά μιλώντας για ένα έργο σας. Η μεταμόρφωση αυτή γίνεται από το μάτι του παρατηρητή ή προϋπήρχε στο μυαλό του δημιουργού;
Δεν προϋπάρχει τίποτα. Βλέπω το έργο για πρώτη φορά μόλις συμβεί.
Θυμάστε τη χρονική περίοδο ή τη στιγμή της ζωής σας που αποφασίσατε ότι θα ζείτε ανάμεσα σε μπογιές και καμβάδες και όχι σε ένα γραφείο ή σε κάποιο άλλο επαγγελματικό χώρο;
Θυμάμαι από πάντα τον εαυτό μου να ζωγραφίζει. Η απόφαση στην επαγγελματική της διάσταση όμως πάρθηκε ένα πρωί. Πολύ δύσκολο πρωί. Αλλά αυτό είναι κάτι πολύ προσωπικό.
Η τεχνική σας σοκάρει;
Δε νομίζω. Όσοι είναι εξοικειωμένοι με την Ana Mendieta, τον Klein, τον Hammons, λίγο πολύ έχουν ξαναδεί τον τρόπο εργασίας μου. Σκοπός μου δεν είναι να σοκάρω άλλωστε. Αυτό είναι εύκολο, αλλά και εφήμερο. Σκοπός μου είναι να καταγράψω, να προφυλάξω και να κωδικοποιήσω μία πολύ προσωπική μου σχέση με συγκεκριμένους ανθρώπους και συγκεκριμένα πράγματα. Είναι μια κωδικοποιημένη αυτοβιογραφία.
Ποιοι καλλιτέχνες έχουν επηρεάσει και επηρεάζουν με οποιοδήποτε τρόπο τη δουλειά σας;
Νομίζω πως μας επηρεάζουν, είτε θετικά είτε αρνητικά όλα όσα έχουν περάσει μπροστά από τα μάτια μας. Αν έπρεπε να αναφέρω όμως καλλιτέχνες που δεν έπαψαν ποτέ να με συγκινούν θα αναφερόμουν σίγουρα στον Κουνέλλη, στον Twombly, στον Kiefer, στον Tàpies. Αλλά ας μην ανοίξουμε αυτή τη συζήτηση γιατί πάντα αδικούνται αρκετοί. Κυρίως οι νεότεροι. Από νεότερους για παράδειγμα θα ανέφερα τον Γιάννη Βαρελά. Οι επιρροές όμως στην τέχνη δεν θα έπρεπε να συσχετίζονται μόνο με τον κόσμο της τέχνης, αλλά με την ευρύτερη έννοια του κόσμου.
Έχετε φιλική σχέση με αρκετούς εξαιρετικούς – θα πω την κλισέ έκφραση - ανθρώπους των γραμμάτων. Πώς το έφερε η μοίρα και τα χρόνια ν’ ακούσετε τόσους ποιητές;
Ούτε η μοίρα, ούτε τα χρόνια. Νομίζω πως το ‘’έφερε’’ μια εσωτερική ανάγκη προσαρμογής. Προέρχομαι από μία οικογένεια που συγκυριακά και μόνο να το δει κανείς, ή έστω τοπογραφικά, θα ήταν αδύνατο να συμβεί κάτι τέτοιο. Πιστεύω πως είναι στη διάθεση και στην αναζήτηση του καθενός το τι θα κάνει και το με ποιους θα συναναστραφεί, το τι θα διαβάσει. Ακόμα και σε συνθήκες που εξ αρχής κάτι τέτοιο φαντάζει αδύνατο. Για παράδειγμα μέσα στις φυλακές. Κάποιοι επιλέγουν τη συνηθισμένη πλευρά του τρόπου ζωής μιας φυλακής, ενώ κάποιοι άλλοι, μέρα-νύχτα είναι με ένα βιβλίο στο χέρι. Έχει ένα πολύ ωραίο απόσπασμα στο «Υστερόγραφο» ο Αναγνωστάκης όπου αναφέρει. ‘'Όταν τα βράδια της Κυριακής μετά το ματς γέμιζαν οι ταβέρνες γύρω από το γήπεδο και συ έτρεχες στο σπίτι να διαβάσεις''. Είναι λοιπόν επιλογή του καθενός και όχι τόσο αυτό που ο πολύς κόσμος ονομάζει μοίρα.
Η ποίηση κυκλοφορεί βιβλιόδετη ή απαντάται και αλλού; Πού;
Η ποίηση κυκλοφορεί παντού. Κάποιες φορές προσφέρεται βιβλιόδετη από τον ποιητή. Όταν ο ποιητής είναι γενναιόδωρος με το κοινό του ή ματαιόδοξος με τον εαυτό του.
Να αποπειραθώ να ρωτήσω για την πραγματικότητα που επικρατεί αυτή τη χρονική στιγμή στην πολιτική κατάσταση και για τα μνημόνια που δεν σκίστηκαν; Υπήρξε κάποια στιγμή που πιστέψατε ότι κάτι μπορεί να αλλάξει;
Είναι έως και μάστιγα, θα έλεγα, στην εποχή μας να λέει ο καθένας την άποψη του σε θέματα για τα οποία δεν είναι ειδικός. Έτσι λοιπόν κι εγώ δε θα διατυπώσω δημόσια τη γνώμη μου, ασχέτως αν υπάρχει, ως μη ειδικός στον τομέα της πολιτικής. Βεβαίως και έχουμε ελευθερία της γνώμης και καλώς την έχουμε, όμως είναι έως και επικίνδυνο να συμβουλευόμαστε έναν δικηγόρο για θέματα υδραυλικά, ή έναν υδραυλικό για θέματα νομικά. Ως προς το δεύτερο σκέλος της ερώτησης θυμάμαι ότι βλέποντας κάποιες εικόνες κυρίως, όπως το κέντρο της Αθήνας χωρίς κάγκελα και κλούβες ή τον πολιτικό όρκο μέσα στη Βουλή, πέρασε από το μυαλό μου η ιδέα ότι ίσως και κάτι αλλάξει. Θυμάμαι χαρακτηριστικά να μιλάω με μια καλή μου φίλη που είχε αντίθετη γνώμη εξ αρχής και να της λέω ότι έχω μια συγκρατημένη –ευτυχώς τόνισα το «συγκρατημένη» - αισιοδοξία.
Αναφερθήκατε στον πολιτικό όρκο. Σας ενοχλεί η στάση της εκκλησίας;
Δυσκολεύομαι πολύ να αποδεχτώ την εκκλησία ως θεσμό ειλικρινή με τον εαυτό της. Η δομή της και ο τρόπος που λειτουργεί δεν με πείθει για την αγνότητα των κινήτρων της. Δε μπορεί να κοστίζει η κατασκευή των ναών υπέρογκα ποσά ενώ κοιμούνται άστεγοι άνθρωποι στα σκαλοπάτια τους, στους οποίους λένε «θα προσευχηθούμε για να έχετε σπίτι». Υπάρχει μια ηθική ανακολουθία.
Γιατί ένας εικαστικός με αναγνωρισμένη δουλειά επιλέγει να ζει και να δουλεύει στην Ελλάδα τη δεδομένη χρονική στιγμή; Δε θα ήταν καλύτερα για εσάς αν ζούσατε στο εξωτερικό;
Πρώτα απ’ όλα είναι πολύ σχετικό να λέμε ότι ένας καλλιτέχνης έχει αναγνωρισμένη δουλειά. Έχει πολλά περιθώρια ανάλυσης αυτό. Δε θεωρώ πως έχω την αναγνωρισμένη δουλειά που θα ήθελα σε κάθε περίπτωση όμως πιστεύω πως είναι καλύτερο να βρίσκομαι στην κατηγορία των λιγότερο αναγνωρισμένων παρά στην κατηγορία των παραγνωρισμένων. Η αναγνώριση δε σημαίνει απαραίτητα και εκτίμηση άλλωστε. Την ερώτηση «γιατί δε φεύγεις έξω;» την ακούω από ανθρώπους (που με αγαπούν) συχνά. Νομίζω λοιπόν πως οι λόγοι είναι περισσότεροι από ένας. Για παράδειγμα μέχρι κάποια στιγμή είχα την ψευδαίσθηση πως οι καλλιτέχνες που μένουν και δουλεύουν στην Ελλάδα συμβάλλουν κάπως στο να αλλάξει έστω και στο ελάχιστο το σκηνικό. Ένας δεύτερος λόγος είναι ο έρωτας μου με την ελληνική γλώσσα, δε θα μπορούσα νομίζω να ζω σε ένα μέρος χωρίς να μιλάω την θαυμάσια αυτή γλώσσα. Από την άλλη, το 2016 ένας καλλιτέχνης μπορεί να υπάρχει στο εξωτερικό ακόμα και αν η φυσική του παρουσία βρίσκεται αλλού. Με την ευκολία αυτή του internet πλέον έχουμε μια δυνατότητα που δεν είχαν οι προηγούμενες γενιές. Και πάλι βέβαια ταξιδεύω συχνά στο εξωτερικό λόγω δουλειάς, αλλά υπάρχει πάντα ένα εισιτήριο επιστροφής.
Πόσους φίλους αντέχει ένας άνθρωπος; Πόσους φίλους αντέχετε εσείς;
Δεν ξέρω. Έχω ελάχιστους φίλους. Ίσως να μην αντέχω πολλούς. Ίσως να μη με αντέχουν πολλοί. Μάλλον και τα δύο.
«Κύριοι, εγώ είμαι ποιητής και στα διαλείμματά μου ζωγραφίζω. Βέβαια το ρήμα “ζωγραφίζω” το χρησιμοποιώ χάριν συνεννόησης». Με αυτά τα λόγια περιέγραψε ο Ν.Καρούζος τον εαυτό του. Ποιο ρήμα περιγράφει καλύτερα αυτό που κάνετε εσείς;
Το ρήμα ‘’παρατηρώ''. Ένας παρατηρητής είμαι.
Η μνήμη, η νοσταλγία ή η αθανασία είναι το στοιχείο-κριτήριο στη δουλειά σας;
Νομίζω πως είναι ο θάνατος. Η ιδέα πως όλα αυτά κάποτε θα τελειώσουν για μένα και από την άλλη πως κάποιος θα γεννηθεί μετά από μένα μη έχοντας τη δυνατότητα να ζήσει αυτά που εγώ έζησα. Να αγγίξει αυτά που άγγιξα εγώ, τα σημεία επαφής μου. Ίσως αυτό να είναι. Ένας τρόπος να επικοινωνήσω κάτι που αισθάνομαι σε κάποιον άλλον. Ένας διάλογος που εκ φύσεως καταλήγει σε μονόλογος.
Σας φοβίζει περισσότερο η δέσμευση ή η αποδέσμευση;
Με φοβίζουν και τα δύο. Τα φοβίζω κι εγώ όσο μπορώ.
Ο έρωτας είναι αρρώστια με συγκεκριμένα συμπτώματα;
Ο έρωτας είναι η αρρώστια εκείνη της οποίας ο μοναδικός τρόπος για να γιατρευτείς είναι να αρρωστήσεις κι άλλο.
Ποια απόφαση ζωής θεωρείτε την πιο γενναία που έχετε πάρει ως σήμερα;
Σήμερα το πρωί. Που σηκώθηκα από το κρεβάτι. Θέλει θάρρος η ύπαρξη αν δε γίνεται από ματαιοδοξία.
13°
