Η εγκάρσια τομή του Δημήτρη Παπαϊωάννου

Πόσο μακριά από το έντομο είναι ο άνθρωπος; Ο Γκρέγκορ Σάμσα, στο έργο του Κάφκα, ξυπνάει έντρομος ένα πρωί για να ανακαλύψει ότι έχει μεταμορφωθεί σε έντομο.

Με αδέξια ανθρωποειδή - έντομα αλλά και με αρκετό χιούμορ ξεκινάει το καινούργιο έργο του Δημήτρη Παπαϊωάννου που εξελίσσεται σε ελεγεία που διατρέχει τους αιώνες πότε προς τα μπρος και πότε προς τα πίσω. Ο τίτλος εξάλλου, «Εγκάρσιος Προσανατολισμός», δεν είναι τυχαίος αφού παραπέμπει στον μηχανισμό που έχουν κάποια έντομα να στρέφονται προς το φως. Στο καινούργιο του έργο, που παρουσιάζεται μέχρι τις 16/1 στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου δημιουργεί… οτιδήποτε έχει στο μυαλό του και το αφήνει απλά να μας καταπλήξει. Ένα έργο γεμάτο αγωνία λες και ο δημιουργός ξοδεύει όλους του τους εφιάλτες επάνω μας αλλά σε αντάλλαγμα τους διανθίζει με μπόλικες δόσεις αυτοσαρκασμού και χιούμορ.

Όπως σε όλες τις παραστάσεις του Δημήτρη Παπαϊωάννου, έτσι κι εδώ κυριαρχεί η ομορφιά του αλλόκοτου δυαδικού. Η γυναίκα άντρας, η γυναίκα κένταυρος, ο άντρας σφίγγα, η γυναίκα σφίγγα, ο άντρας κένταυρος, ο άντρας γοργόνα! Ο άντρας που γίνεται παιδί, το παιδί που κουτουλάει σαν τυφλό έντομο σ' ένα εμπόδιο ξανά και ξανά, ενώ πασχίζει να βρει το δρόμο για τη φωλιά του.

Μόλις έχεις ξεπεράσει το σοκ από τη γοητεία που άσκησε επάνω σου η εμφάνιση του αληθοφανούς ταύρου επί σκηνής. Του ταύρου σαν αναφορά στον Μινώταυρο, αλλά και στις ταυρομαχίες της Ισπανίας, του ταύρου που δημιουργεί εικόνες που μοιάζουν με γέννηση, με φάτνη, με θάνατο, με πίνακα του ζοφερού αλλά και τόσο ουσιαστικού μεσαίωνα. Ένας χορός ψευδαισθήσεων όπου ένα χέρι μπορεί να γίνει κάλλιστα η γλώσσα ενός ταύρου.

Η επόμενη σκηνή με το φεγγάρι σού φέρνει στο νου κάτι από εικόνες Σκαθαροζούμη, αλλά φυσικά μπορεί να πέφτεις κι έξω. (Κάτι σε κόμικς πάντως).

Ακολουθεί, όχι απαραίτητα με τη σειρά που τα εξιστορώ εδώ, ο άνθρωπος κάμερα. Ο άνθρωπος μέσα στην κάμερα. Το κεφάλι που μας κοιτάει μέσα από ένα σώμα που έχει πάρει το σχήμα μιας κάμερας πάνω σε τρίποδο. Ο άνθρωπος ίνσταγκραμ, στο δικό μου μυαλό. Κι ύστερα ένα σύντομο πέρασμα από τον Άνθρωπο του Βιτρούβιου και τον περίφημο κύκλο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι.

(Δικές μου ερμηνείες πάντα).

Το γνώριμο σε όλα τα έργα του Παπαϊωάννου ασφυκτικό συναίσθημα επανέρχεται κι εδώ σε διάφορες παραλλαγές, εναλλάσσεται με το γκροτέσκο, το αλλόκοτο, το διαφορετικό που εδώ είναι απολύτως νόμιμο και αποδεκτό. Επειδή είναι ανθρώπινο. Το αστείο γίνεται εμμονή, μεταλλάσσεται σε άχθο και μόχθο. Ένας θεός παρακολουθεί αμέτοχος από ψηλά τα τεκταινόμενα επί σκηνής και το ενοχλητικό φως που αναβοσβήνει τόση ώρα μεταμορφώνεται σε αστραπές γυμνού φωτός. Στο μυαλό μου έρχεται η γέννηση του Αδάμ, του Μιχαήλ Άγγελου στην Κάπελα Σιστίνα.

Ο ταύρος πάλι. Ο ταύρος της Πασιφάης, ο ταύρος του Λαβύρινθου, η αδάμαστη ομορφιά της Φύσης που τελικά υποτάσσεται στον άνθρωπο, ο οποίος την αποκεφαλίζει. Ο ταύρος του Παπαϊωάννου έχει κάτι από την καρτερικότητα του Ρινόκερου, του Άλμπρεχτ Ντύρερ.

Η πανέμορφη Breanna O' Mara ενσαρκώνει ιδανικά, υπό τους ήχους του Vivaldi, το στερεότυπο της γυναίκας Αφροδίτης που θυμίζει Giorgione - ή Botticelli. Της γυναίκας που σαν σιντριβάνι ξεδιψάει όλους τους άντρες. Η Αφροδίτη που μεταμορφώνεται σε εκθαμβωτική Μαντόνα και γεννάει μπροστά μας -εν μέσω μυτερών μεσαιωνικών καπέλων- το θείο βρέφος, υπογραμμίζοντας την αηδιαστική πλευρά που ακολουθεί σχεδόν κάθε θαύμα.

Το αργό πέρασμα από τη σκηνή της γυμνής ντίβας (συγκλονιστική εδώ η Τίνα Παπανικολάου), που κρατάει όσο ακριβώς κρατάει και το πέρασμα μας από τη ζωή. Η χαριτωμένη, υπνωτιστική, χορευτική κίνηση των γλουτών της, αιχμαλωτίζει το βλέμμα ενός κοινού σιωπηλού, απόλυτα μαγεμένου. Όταν εκείνη στέκεται στην πόρτα, λίγο πριν την τελική έξοδο, καταλαβαίνεις ότι δεν κοιτάει εμάς αλλά τη ζωή που αποχαιρετάει για πάντα. Κι όταν η πόρτα ανοίγει ξανά μια νέα γυναίκα έχει πάρει τη θέση της. Η σκηνή είναι μισή στο φως μισή στη σκιά, ένα τζιτζίκι υποδηλώνει τη ζέστη και το καλοκαίρι, εκείνη κρατάει ένα κουβά που τον αδειάζει αργά αργά ώστε με το νερό του να ξεδιψάσει η γη. Στο τοίχο πίσω της εμφανίζεται μια εικόνα απίστευτης ομορφιάς, μια εικόνα κρυστάλλων από φως, που μοιάζουν με πρωινή πάχνη, στο μυαλό μου έρχεται το Μεγάλο Κομμάτι Χορταριασμένης Γης, του Ντύρερ πάλι, μέχρι που το κορίτσι αρχίζει και ριζώνει μέσα στον πίνακα που δημιούργησε, η ομορφιά σβήνει σίγα σιγά κι εκείνη βυθίζεται αργά μέσα στο τοπίο, το φως λιγοστεύει, εκείνη εξαφανίζεται.

Η αγωνία του Παπαϊωάννου σε κάθε έργο του είναι ο παραλογισμός της ύπαρξης. Στον Εγκάρσιο Προσανατολισμό έχουμε να κάνουμε με αναφορές σε όνειρα, σε μνήμες, σε δημόσια ουρητήρια, σε σώματα παγιδευμένα, δυστυχή που πασχίζουν να βγουν στο φως. Αλλά πάλι κανείς δεν μπορεί να πει ότι ξέρει τι ακριβώς είχε μέσα στο κεφάλι του ο Δημήτρης Παπαϊωάννου όταν έφτιαχνε αυτό το έργο. Ίσως ούτε και ο ίδιος. 

Το σίγουρο είναι ότι Έλληνας αυτός, καλλιτέχνης του κόσμου, αναδεικνύεται για άλλη μια φορά σε μάγο της οφθαλμαπάτης, της αποδόμησης, της διάλυσης, αλλά και της αναγέννησης. Μας παραδίδει μια χορευτική παράσταση χωρίς καθόλου χορό όπου τα πάντα όμως είναι αρμονία και κίνηση. Τα πάντα είναι χορός. Κι όταν όλα πια θα έχουν καταστραφεί τότε μ' έναν κουβά και μια σκούπα θα επιχειρήσουμε να καθαρίσουμε τον κόσμο ώστε ν' αρχίσουμε πάλι από την αρχή.

Κι αν αυτό ακούγεται αστείο ή ουτοπικό, εκείνος μας λέει ότι αν αφαιρέσεις όλες τις σταθερές σου, όλα σου τα δεδομένα και τις σιγουριές, το μόνο που μένει είναι ατόφια φύση, στην πιο καθαρή της μορφή. Και η φύση είναι αρμονία, δημιουργία και γέννηση.