Τα ερωτήματα πάνω στα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης και η πρόταση υποψηφιότητας του ΥΠΠΟ τα αρχαιολογικά ευρήματα να υπαχθούν στη «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO
Φαντάζομαι το δέος του αρχαιολόγου που ανασκάπτοντας πρώτος το Μαντείο και το Ιερό του Δία και της Διώνης στην «δυσχείμερο»[1] Δωδώνη, πρωτοαντίκρισε τα αινιγματικά, μικρά μολύβδινα φύλλα, αποτμήματα μόλις λίγων εκατοστών, πάνω στα οποία διακρίνονται χαραγμένα μικροσκοπικά γράμματα, το μέγεθος των οποίων δεν ξεπερνά το ενάμισι χιλιοστό. Δεν είναι και λίγο να ανασύρεις από τη γη του αρχαιότερου λατρευτικού κέντρου του ελληνικού κόσμου και από τα βάθη των αιώνων εφήμερα τεκμήρια με χαραγμένες τις αγωνίες για τα ανθρώπινα, κοινές για όλους και σταθερές από αρχής κόσμου.
Φλέγοντα και εναγώνια ερωτήματα των πιστών, προσκυνητών του μαντείου, που συνοψίζουν τις ανησυχίες, τις αμφιβολίες, τις προσδοκίες, τις διαμάχες απλών ανθρώπων, ανδρών και γυναικών, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, που έρχονταν από όλες τις περιοχές, Βοιωτία, Αθήνα, Κόρινθο, Τάραντα, Συρακούσες, αποζητώντας μια διαβεβαίωση, μια απάντηση, τον χρησμό του μαντείου.
Ο Αρτινός αρχαιολόγος και πολιτικός Κωνσταντίνος Καραπάνος ήταν εκείνος που ανακάλυψε στην Δωδώνη το 1876-77 τα πρώτα χρηστήρια πινάκια ή ελάσματα. Ακολούθησαν οι συστηματικές ανασκαφές του Δ. Ευαγγελίδη (1929 - 1935 και 1952 - 1959) που έφεραν στο φως τον κύριο όγκο των πινακίων που σώζεται σήμερα, τις οποίες μετά τον θάνατό του συνέχισε ο συνεργάτης του Σωτήρης Δάκαρης. Ένα αυθεντικό και μοναδικό σύνολο 2.500 πινακίων πάνω στα οποία διαβάζονται 4.216 επιγραφές, που χρονολογούνται από τα τέλη του 6ου έως τα μέσα του 3ου αι. π.Χ., γραμμένες σε διάφορες διαλέκτους. Τα πινάκια, είναι κατά κανόνα παλίμψηστα επειδή χρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές, και συχνά διαβάζονται πάνω τους περισσότερα από ένα ερωτήματα. Κάποια βρέθηκαν ακέραια, άλλα σε κομμάτια που ενώνονται, κι άλλα σε σκόρπια, ασύνδετα θραύσματα. Ένα πρωτογενές, συναρπαστικό από κάθε άποψη υλικό, πολύτιμο για την μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και θρησκείας, αλλά και για κάθε πτυχή της ζωής από την προκλασική μέχρι την ελληνιστική εποχή.
Τα ερωτήματα πάνω τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης
Τα ερωτήματα που ήρθαν στο φως είναι δημόσια και ιδιωτικά. Τα δημόσια τα απευθύνουν οι πόλεις ή τα Κοινά και αφορούν κυρίως ζητήματα θρησκευτικά, πολιτικά και διπλωματικά. Γύρω στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. οι Κερκυραίοι και οι κάτοικοι του Ωρικού (αρχαία ελληνική πόλη στην Χαονία της Ηπείρου, σήμερα στο έδαφος της Αλβανίας), ρωτούν σε ποιους θεούς ή ήρωες πρέπει να προσφέρουν θυσίες προκειμένου να διοικούν την πόλη τους καλύτερα και να έχουν πλούσια και καλή σοδειά. Οι Δωδωναίοι, σε επιγραφή του 4ου-3ου αι. π.Χ., ρωτούν αν η βαρυχειμωνιά οφείλεται σε κάποιο παράπτωμα και άρα είναι κάποιου είδους τιμωρία. Για τα δημόσια ερωτήματα ευρύτερα και τις γνωμοδοτήσεις του μαντείου σημαντική είναι η επισήμανση του αρχαιολόγου κ. Κων/νου Σουάρεφ[2], ότι θα πρέπει να αναζητηθεί κατά πόσο κάποιες γνωμοδοτήσεις του Μαντείου προς εκπροσώπους ομάδων ή πόλεων σε επιλογές δικαίου ή ζωτικών πολιτικών αποφάσεων, όπως εκστρατείες για πόλεμο ή ειρήνη συνετέλεσαν σε ιστορικά γεγονότα.
Τα ιδιωτικά ερωτήματα τα απευθύνουν απλοί άνθρωποι ή εκπρόσωποί τους. Ζητήματα οικογενειακά, γάμου, επιλογής συζύγου, τεκνοποιίας, απιστίας, χηρείας. Σε μια από τις παλαιότερες επιγραφές, στα τέλη του 6ου αι. π.Χ, γραμμένη σε κορινθιακό αλφάβητο, ο Έρμων, ρωτάει σε ποιον θεό πρέπει να προσευχηθεί ώστε να αποκτήσει χρήσιμα τέκνα από την σύζυγό του την Κρηταία. Ο Λυσανίας, ανήσυχος, στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., ζητάει να μάθει αν το παιδί που έχει στα σπλάχνα της η γυναίκα του η Αννύλα, είναι δικό του ή όχι.Την Κλεονίκη την απασχολεί αν θα κάνει παιδιά με άλλον άνδρα και σε ποιον θεό θα πρέπει να τελέσει θυσία για να εκπληρωθεί η επιθυμία της.
Ο Επίλυτος, στο β’ μισό του 4ουαι.π.Χ., θέτει διαδοχικά ερωτήματα για το μέλλον του: Τι να κάνω για να είμαι ευτυχής; Σε ποιον θεό να θυσιάσω; Να συνεχίσω την δουλειά που έμαθα να κάνω ή να στραφώ αλλού; Θα αποκτήσω αυτό που έχω στο μυαλό μου; Να πάρω την Φαινομένα για γυναίκα μου ή κάποιαν άλλη; Να την παντρευτώ τώρα ή να περιμένω;
Θέματα που απασχολούν εξίσου έντονα είναι η ανησυχία για τον θάνατο, την υγεία και την αντιμετώπιση των ασθενειών: Σε μια από τις παλαιότερες επιγραφές, τέλη 6ου αι. π.Χ., ένας προσκυνητής ρωτάει αν πρέπει να αλλάξει αλοιφή ώστε να θεραπευτεί το μάτι του. Ο Ξένων, κάπως υποψιασμένος, τον 4οαι.π.Χ, ρωτάει αν πρόξενος της ασθένειάς του ήταν η θεά, ενώ την ίδια εποχή ο Φαλίστας αγωνιά να μάθει αν του άξιζε να πάθει την αρρώστια από την οποία υποφέρει. Ο Αγάθαρχος, γύρω στον 3ο αι.π.Χ. προβληματίζεται για το αν πρέπει να αφήσει την θεραπεία της ασθένειάς του στους θεούς ή να εμπιστευτεί τους γιατρούς.
Ωστόσο, εντοπίζονται και ερωτήματα εντελώς διαφορετικού χαρακτήρα που έχουν να κάνουν με αδικήματα και υπαιτιότητες. Εδώ οι πιστοί δεν ζητούν από τους θεούς να προβλέψουν ή να τους καθοδηγήσουν για το μέλλον, αλλά αναζητούν απαντήσεις για αδικοπραξίες που διαπράχθηκαν στο παρελθόν: κλοπή, ανεξόφλητα χρέη, δηλητηρίαση και ανθρωποκτονία: είναι ο Φιλώτις ο νόμιμος κάτοχος των σιδερικών; Γνωρίζει ο Αγίας σχετικά με τα κλεμμένα; Ο Δαυλίος δεν είναι υπαίτιος για τον θάνατο του Ερμαίου. Χρησιμοποίησε δηλητήριο ενάντια στα παιδιά ή στη γυναίκα μου; Θα γλιτώσω στο δικαστήριο ή θα καταδικαστώ; Ο Αριστόδημος ρωτάει τον Δία αν ο Λύσανδρος είναι ένοχος για τον θάνατο του Χ… ; Ο Δίων, 4ος-3ος αι. π.Χ., ρωτάει τους Δωδωναίους θεούς, εάν η Βοστρύχα, κόρη του Δόρκωνος, τού έκλεψε τα χρήματα που έχασε στα φετινά Άκτια.
Αξιοσημείωτες είναι δε οι επιγραφές που αποτυπώνουν μια διαφορετική εικόνα των οικονομικών δραστηριοτήτων από εκείνες που θα περίμενε κανείς στη Δωδώνη, δηλαδή την κτηνοτροφία και τη γεωργία. Σε πολλά πινάκια γίνεται λόγος για το εμπόριο, ιδιαίτερα για την εμπορική ναυτιλία, όπως και για τα χρηματοοικονομικά. Τα πινάκια που αφορούν στις οικονομικές δραστηριότητες αποκαλύπτουν έναν κόσμο (για την ώρα χρονικά απροσδιόριστο) που αλλάζει ραγδαία, με τους ανθρώπους να ρωτούν για τις νέες προοπτικές που ανοίγονται για τη ζωή και τον βιοπορισμό τους. Αυτό αποδεικνύουν πολλές από τις επιγραφές που αναφέρονται στο εμπόριο και στη μετανάστευση. Πολλοί ρωτούν για τις νέες ευκαιρίες που εμφανίζονται στον ορίζοντα: να συνεχίσω το εμπόριο του πατέρα μου; Θα ξεπληρώσω τα χρέη μου αν γίνω μάγειρας; Επίσης, ενδεικτικός όσο και ιδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι ο μεγάλος αριθμός ερωτημάτων πάνω σε κοινωνικά θέματα, π.χ. όσα αναφέρονται στην απελευθέρωση των δούλων καθώς και τα ερωτήματα που υποβάλλονται από γυναίκες.
Όσο για τις απαντήσεις και τους χρησμούς που έδινε το μαντείο οι γνώσεις είναι περιορισμένες. Κάποιες μεμονωμένες επιγραφές φανερώνουν ίσως την απάντηση σε κάποιο ερώτημα: ένα «ναι» ή ένα «όχι» στα ερωτήματα απόλυτης άγνοιας, είτε, στα ερωτήματα μερικής άγνοιας, το όνομα ενός θεού ή ενός ήρωα, στον οποίο έπρεπε να αποδώσουν θυσία. Ωστόσο, θεωρείται πιθανότερο πως οι απαντήσεις δίνονταν προφορικά, ενώ όσες ήταν γραπτές φυλάσσονταν από τους πιστούς και γι’ αυτό δεν βρέθηκαν.
Οι χρησμοί, όπως λένε οι αρχαίες πηγές, δίνονταν από τους ιερείς και τις ιέρειες των Δωδωναίων θεών που ερμήνευαν τα θεϊκά σημάδια: το θρόισμα της ιερής βελανιδιάς, το κελάρυσμα του νερού της ιερής πηγής, το κουκούρισμα των περιστεριών, αλλά και οι υποβλητικοί ήχοι που έκαναν οι μεταλλικοί λέβητες που ήταν τοποθετημένοι πάνω σε τρίποδες γύρω από την ιερή βελανιδιά.
«Γεμάτη βάσανα είναι η ζωή των ανθρώπων που δεν σταματάνε ποτέ», λέει ο Ευριπίδης στον Ιππόλυτο, και ο Παπαδιαμάντης πολύ αργότερα θα αποφανθεί με τη σειρά του πως «τελειωμό δεν έχουν τα πάθια και οι καημοί του κόσμου». Είναι η κοινή ανθρώπινη κατάσταση που αδιάψευστα καταμαρτυρούν τα χαραγμένα φύλλα από τη γη της Δωδώνης. Είναι η ιστορία του κόσμου με τα αιώνια ερωτήματα που θα ψάχνουν πάντα, εναγωνίως απαντήσεις.
Τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης στη «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO
Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμούυπέβαλε τον περασμένο Νοέμβριο στο πρόγραμμα τηςUNESCO «Μνήμη του Κόσμου» (International Memory of the World Register) πρόταση υποψηφιότητας για τα χρηστήρια πινάκια-«ελάσματα» του ιερού και του μαντείου του Διός και της Διώνης, στη Δωδώνη. Το εν λόγω πρόγραμμα έχει ως στόχο την διαφύλαξη και την ανάδειξη – μέσω της πλήρους προσβασιμότητας – της «τεκμηριωμένης κληρονομιάς» της ανθρωπότητας (χειρόγραφα, αρχειακό υλικό εικονογραφήσεις, ταινίες, κ.ο.κ.).
Ο φάκελος της υποψηφιότητας, τον οποίο συνέταξε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων και επιμελήθηκε η Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, προωθήθηκε σε συνεργασία με την Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την UNESCO και φέρει την υποστήριξη της τοπικής κοινωνίας και του Δήμου Δωδώνης, αλλά και της επιστημονικής κοινότητας.
Τα περισσότερα από τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.
[1] «Δυσχείμερος»: παγερή, εκτεθειμένη σε βαρείς χειμώνες. Η λέξη είναι ομηρική και εμφανίζεται στην πρώτη νύξη που υπάρχει για την Δωδώνη, στην Ιλιάδα.
[2] ΔΩΔΩΝΗ, Οι ερωτήσεις των χρησμών, Νέες προσεγγίσεις στα χρηστήρια ελάσματα, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, 2017
19°
