«Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα (Μέρος Β΄): Οι Πρόσφυγες» στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Δεν έχω […] παρά να απευθύνω την εξής παραίνεσιν προς κάθε Έλληνα: Κάθε πρόσφυξ που βλέπετε εις τον δρόμον, και η τελευταία ρακένδυτος και μαυροφορεμένη γυναικούλα, είνε αξία όλης μας της ευλαβείας. Είναι τα ζώντα μνημεία της Μεγάλης Ελλάδος, είναι της αφοσιώσεως εις την πατρίδα η εκπροσώπησις, είναι ενσωματωμένη η εθνική οδύνη και η ωραία ελπίς διά την αύριον». Ελεύθερον Βήμα, 28 Οκτωβρίου 1925

Το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο εγκαινιάζει το δεύτερο μέρος της έκθεσης «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα», η οποία παρακολουθεί την ολοκλήρωση της δημιουργίας της χώρας από άποψη συνόρων και πληθυσμού. Το πρώτο μέρος, που παρουσιάστηκε το 2022, περιγράφει όσα γεγονότα οδήγησαν στην παγίωση των συνόρων μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εστιάζοντας στη Μικρασιατική Εκστρατεία και το συλλογικό τραύμα της καταστροφής της Σμύρνης. Το δεύτερο μέρος με τον υπότιτλο «Οι Πρόσφυγες» επικεντρώνεται στην πληθυσμιακή διαμόρφωση της Ελλάδας μέσα από τις μετακινήσεις πληθυσμών επί έναν αιώνα.

Η έκθεση πραγματοποιείται με την αποκλειστική χορηγία της Τράπεζας Πειραιώς στο πλαίσιο του Προγράμματος «Ημέρες Μνήμης του Ελληνισμού, 1922-1924» με το οποίο η Τράπεζα αποτίει φόρο τιμής στα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923) που υλοποιεί με στόχο να συμβάλλει στην ενίσχυση της ιστορικής μνήμης και τον εμπλουτισμό της ιστορικής έρευνας και γι’ αυτή την καθοριστική για τον Ελληνισμό περίοδο της ιστορίας του.

Η σύγχρονη Ελλάδα διαμορφώθηκε μεταξύ της Επανάστασης του 1821, που γέννησε το πρώτο μικρό κράτος, μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923. Στη διάρκεια αυτού του αιώνα σημειώθηκαν κοσμογονικές αλλαγές με αποτέλεσμα προσφυγικές ροές που άλλαξαν ριζικά την ελληνική κοινωνία. Στόχος της έκθεσης είναι η όσο το δυνατόν πληρέστερη παρουσίαση του προσφυγικού φαινομένου, μέσα από τα ζητήματα που απασχόλησαν διαχρονικά τους ανθρώπους που βρέθηκαν στη δεινή θέση να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες. Μέσα από ανθρώπινες ιστορίες φωτίζονται πτυχές του θέματος, όπως η αναγκαστική φυγή, οι δυσκολίες της μετακίνησης, η υποδοχή, η εγκατάσταση, η διαχείριση του τραύματος, η ενσωμάτωση στη νέα πατρίδα, η μνήμη. Σε πρώτη ανάγνωση, δύσκολα αναγνωρίζεται η χρονική προέλευση των ιστοριών αυτών. Κοινή συνισταμένη τους, τα διαχρονικά συναισθήματα των διωγμένων ανθρώπων, ο φόβος και η απόγνωση, η αποδοχή της καταστροφής και της απώλειας, η καρτερία και η αντοχή, το πείσμα για επιβίωση. Και παράλληλα, η αλληλεγγύη και η συμπαράσταση, οι προσπάθειες συμπατριωτών και ξένων για βοήθεια, αλλά ταυτόχρονα η καχυποψία, η αδιαφορία και η εχθρική στάση πολλών.

Τα παραπάνω οπτικοποιούνται στην έκθεση μέσα από ένα video-animation, έργο του σκηνοθέτη κ. Παναγιώτη Ράππα, στο οποίο προσφυγικές ομάδες σε μία συνεχή πορεία, που κρατά 100 και πλέον χρόνια, υποδέχονται συμβολικά τον επισκέπτη, ενώ επιλεγμένες ιστορίες της έκθεσης ζωντανεύουν σε βίντεο σπουδαστών του Τμήματος Animation του εκπαιδευτικού ομίλου ΑΚΤΟ.

Η έκθεση χωρίζεται σε τέσσερεις μεγάλες ενότητες: ΤΑ ΑΙΤΙΑ - Ο ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ – ΤΟ ΣΤΕΡΙΩΜΑ – Η ΜΝΗΜΗ. Τα αίτια φωτίζουν τους λόγους που οδηγούν κάποιον να εγκαταλείψει ξαφνικά και απροσδόκητα τον τόπο του: πόλεμοι, διωγμοί, αλλαγές συνόρων, ανταλλαγές πληθυσμών κ.ά. Η αναγκαστική και ελάχιστα προετοιμασμένη φυγή, το δύσκολο ταξίδι, από το οποίο δεν επιβίωναν όλοι, τα πολύτιμα που δεν αποχωρίζονταν, η υποδοχή που συναντούσαν οι πρόσφυγες, και οι πρώτες προσπάθειες περίθαλψης είναι τα θέματα της δεύτερης ενότητας. Η τρίτη ενότητα επικεντρώνεται στην προσωρινή και μόνιμη στέγαση των προσφύγων, την υγειονομική περίθαλψη, την εκτίμηση των περιουσιών, τις αποζημιώσεις, την επαγγελματική αποκατάσταση αστών και αγροτών, την εκπαίδευση. Η τελευταία ενότητα εστιάζει στη μνήμη και τη συλλογική συνείδηση των προσφύγων μέσα από τη μουσική, τον αθλητισμό, τους συλλόγους, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο.

Στην έκθεση παρουσιάζονται φωτογραφικά τεκμήρια, ιστορικά  έγγραφα και αντικείμενα από τις συλλογές του Μουσείου, πλαισιωμένα από μαρτυρίες, αποσπάσματα πηγών και δημοσιεύματα του Τύπου. Μεγάλος αριθμός φορέων και ιδιωτών, ίσως ο μεγαλύτερος από κάθε άλλη έκθεση του Μουσείου, παραχώρησε αρχειακά τεκμήρια και κειμήλια. Ευχαριστούμε θερμά τους: American School of Classical Studies at Athens (Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθηνών), Αδελφότητα Προκοπιέων Αθηνών Πειραιώς «Όσιος Ιωάννης ο Ρώσσος», Αρχείο Κουνάδη, Αρχείο Νίκου Κούνδουρου, Βιβλιοθήκη της Βουλής, Γ.Σ. Απόλλων Σμύρνης, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, Εθνική Πινακοθήκη- Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Εθνικό Αθλητικό Μουσείο «Ο Ιωάννης Φωκιανός», Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο- Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ, Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού Δήμου Καλαμαριάς, Ιστορικό Αρχείο Σώματος Ελλήνων Προσκόπων, Ιστορικό Αρχείο του Αγροτικού Οινοποιητικού Συνεταιρισμού Νέας Αγχιάλου «Η ΔΗΜΗΤΡΑ», Καναδικό Ινστιτούτο Ελλάδας, Κέντρο Έρευνας και Προβολής της Εθνικής Μουσικής (Μουσικό, Λαογραφικό και Φιλολογικό Αρχείο Σίμωνος και Αγγελικής Καρά), Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Κέντρο Σπουδής και Ανάδειξης Μικρασιατικού Πολιτισμού Νέας Ιωνίας, Μορφωτικό Εκπολιτιστικό Σύλλογο Νεοπυργιωτών Ευβοίας, Μουσείο Καλαθοπλεκτικής (Κομοτηνή), Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού Δήμου Αιγάλεω - Σύλλογο Μικρασιατών Αιγάλεω «Νέες Κυδωνίες», Μουσείο Μπενάκη, Φωτογραφικά αρχεία & Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη, Μουσείο Ιστορίας ΑΕΚ, Παγκόσμιο Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ελληνισμού της Διασποράς- Μουσείο Μικρασιατικού Ελληνισμού «Φιλιώ Χαϊδεμένου», Σωματείο «Η Νέα Σινασός», Πανιώνιο Γ.Σ.Σ., Παπανδρέου Α.Ε. - Παραγωγή και Εκμετάλλευση Κινηματογραφικών Ταινιών, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, καθώς και τους κκ. Αλέξανδρο Καπανιάρη, Αλέξανδρο Τζώνη - Liane Lefaivre, Άννα Φραντζή, Άρη Μισαηλίδη, Αχιλλέα Χατζή, Εμμανουήλ Τασούλα, Ευαγγελία Κομεντάκη, Ισμήνη Καπάνταη, Μαίρη Καπότση, Μελέτη Ζαχαράκη, Στάθη Παλόγλου, Σταύρο Κουρούση, Σωτηρία Κούνδουρου, Χάρη Γιακουμή, Γιώργο Στρίγκο, Γιάννη Κουτούλια, Βάνα Μαυρίδου, Αναστασία Κουμίδου, Αντώνη Νικολόπουλο.

Την επιμέλεια της έκθεσης είχαν οι κκ. Νατάσα Καστρίτη και Ρεγγίνα Κατσιμάρδου σε συνεργασία με τις κκ. Ιφιγένεια Βογιατζή, Ανδρονίκη Μαρκασιώτη και Άννα Κάνδια. Αναλυτικός κατάλογος της έκθεσης πρόκειται να κυκλοφορήσει στις αρχές του 2024.