«Fate of a cell / Η Τύχη ενός» στο Παλαιοπωλείο Μαρτίνος

Η έκθεση Η Τύχη ενός Κυττάρου παρουσιάζει ένα σύνολο έργων 10 καλλιτεχνών που εκφράζουν διαφορετικές Κλίμακες, ποιότητες και χαρακτηριστικά κυτταρικών δομών, συστημάτων σκέψης και ανθρώπινων οικισμών. Μέσα από τη Θεωρία της Οικιστικής, όπως επινοήθηκε από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο A. Δοξιάδη (1913-1975), τα έργα συναντιούνται σε μια συλλογική προσπάθεια να παρουσιάσουν νέες κατευθύνσεις του ανθρώπινου οικισμού βασισμένες στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και την τεχνολογία. Κυτταρικές μονάδες κωδικοποιούνται και προγραμματίζονται χρονικά, με μοτίβα από τη διαδικασία της ανθρώπινης εξέλιξης σε διάφορα κοινωνικά, φυσικά και τεχνολογικά οικοσυστήματα. Οι ιδέες αυτές αμφισβητούνται, καταγράφονται και ξετυλίγονται από τους καλλιτέχνες: Αριστείδη Αντονά, Μπία Ντάβου, Lois Dodd, Peter Halley, Lena Henke, Charlotte Posenenske, Ettore Sottsass, Vivian Suter, Oscar Tuazon και τον Κωνσταντίνο A. Δοξιάδη.

Η λατινική ετυμολογία της αγγλικής λέξης για το κύτταρο (cell) είναι celare που σημαίνει κρύβω, αποκρύπτω ή cella, ένα μικρό δωμάτιο. Τον 12ο αιώνα η λέξη cell χρησιμοποιούταν για να περιγράψει ένα μικρό μοναστήρι και τον 14ο, ένα μικρό δωμάτιο για έναν μοναχό ή μοναχή (κελί). Μέχρι τον 17ο αιώνα οργανικές βιολογικές μορφές περιγράφονταν ως cells (κύτταρα) και οι επιστημονικές ανακαλύψεις στον τομέα της βιολογίας του 19ου αιώνα εισήγαγαν στα λεξικά όρους όπως cell-division (κυτταρική διαίρεση), cell-membrane (κυτταρική μεμβράνη), cell-body (κυτταρικό σώμα). Το μικροσκόπιο αποκάλυψε αόρατες κυτταρικές δομές φυτών και ζώων, κατά βάση κυκλικού σχήματος που περιέχουν έναν πυρήνα περιβεβλημένο από μια λεπτή μεμβράνη. Το 2020 η πανδημία COVID 19 αναβιώνει την έννοια του κυττάρου και τις επιπτώσεις της ατομικής και της συλλογικής δράσης.

Το κυκλικό διάγραμμα του κυττάρου είναι μια βιολογική αλήθεια εμποτισμένη με μυθολογική και συμβολική σημασία. Ο κύκλος είναι ένα οικουμενικό σύμβολο ολότητας και πληρότητας, απείρου με χωρικά και χρονικά όρια. Στους νομαδικούς πολιτισμούς, ο δυναμισμός και η κίνηση συμβολίζονταν από σκηνές στημένες σε κυκλικό σχηματισμό. Oμόκεντροι κύκλοι συμβολίζουν τις ηλιακές και σεληνιακές θέσεις κατά τη διάρκεια των κύκλων των φάσεών τους. Οι μεταβλητές του χρόνου, παρελθόν, παρόν και μέλλον, απεικονίζονται ως τρεις ομόκεντροι κύκλοι, αλληλεξαρτώμενοι ο ένας από τον άλλο. Από τις μικροσκοπικές στις κοσμικές κλίμακες, οι κυτταρικοί κύκλοι της εξέλιξης και του θανάτου επηρεάζονται από την ανθρώπινη διάδραση με τη φύση. Τα ίχνη αυτής της κυκλικής εξέλιξης βρίσκονται σε έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής.

Κυκλικές κυτταρικές μορφές, ομόκεντροι κύκλοι και δαχτύλιοι, δανεισμένοι από τη φύση, συχνά χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν τάξη, να αποκαλύψουν συμβολικά νοήματα και να προτείνουν ένα νέο είδος αρχιτεκτονικής αστικοποίησης και ανάπτυξης. Προκειμένου να επιτευχθεί το βέλτιστο μέγεθος μιας πόλης, ο Δοξιάδης πρότεινε μια επιστήμη του ανθρώπινου οικισμού που ονομάζει Οικιστική. Αυτή αφορά «στις αρχές που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος όταν κατασκευάζει τους οικισμούς του, αλλά και στην εξέλιξη των ανθρώπινων οικισμών μέσα από την ιστορία σε θέματα μεγέθους και πυκνότητας.» Αυτή η κατανοητή προσέγγιση περιλαμβάνει όλο το εύρος του οικισμού. Από το «πρωτόγονο» στο «αναπτυγμένο», αναλυμένο σε ένα «σύνθετο σύστημα πέντε στοιχείων: φύση, άνθρωπος, κοινωνία, κελύφη (δηλαδή κτήρια) και δίκτυα.» Αυτό το νέο μοντέλο μητροπολιτικής ανάπτυξης ανταποκρίνεται στις ανθρώπινες διαστάσεις όπως διαγράφονται μέσα από «τα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά, τεχνολογικά και πολιτιστικά» στρώματα. Το τριμερές σύστημα ενσωματώνει «φυσικά, κοινωνικά και κατασκευασμένα από τον άνθρωπο στοιχεία» σε μια απόπειρα να επινοηθούν «γενικές αρχές και νόμοι» αστικής ανάπτυξης που είναι μια «προέκταση των βιολογικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου.» Σε αυτή την επιστήμη, η ανθρώπινη κατάσταση έρχεται αντιμέτωπη με τις φυσικές, γήινες και κοσμικές διαστάσεις μέσα από την έκφραση της ενέργειας.

Ο Δοξιάδης διακρίνει διάφορες αρχές που έχουν κατά καιρούς διαμορφώσει τον ανθρώπινο οικισμό. Η πρώτη αρχή αφορά τη μεγιστοποίηση της ανθρώπινης επαφής με τα στοιχεία της φύσης. Η εμμονή μας με την κυριαρχία και τον έλεγχο της φύσης με τεχνολογικά και λειτουργικά μέσα, μας εμποδίζει να αντιληφθούμε τον βέλτιστο συσχετισμό μας με τη φύση. Δεν γνωρίζουμε πότε έχουμε φτάσει στο καλύτερο σχεσιακό επίπεδο λόγω της ακόρεστης όρεξης να ελέγξουμε τους φυσικούς πόρους και την ενέργεια. Αυτή η κυριαρχία κατευθύνεται από την αξία της υπερβολής και δεν σχετίζεται με τις ανθρώπινες ανάγκες και την επίδρασή τους στην υγεία του περιβάλλοντός μας. Όσες φορές μας δίνεται η δυνατότητα να αντλήσουμε περισσότερη ενέργεια η ιστορία δείχνει ότι αντλούμε αλόγιστα, χωρίς να υπολογίζουμε τις αρνητικές επιπτώσεις της ρύπανσης.

Η δεύτερη αρχή αποκαλύπτει την τάση μας να ελαχιστοποιούμε την ενέργεια και την προσπάθεια κατά τον καθορισμό των δομών, μορφών, και διαδρομών του φυσικού μας κόσμου. Η τρίτη αρχή καθορίζει τον προστατευτικό χώρο που μας διαχωρίζει από τους άλλους ανθρώπους, ζώα και αντικείμενα, προκειμένου να εξασφαλίσουμε τη διατήρηση των αισθητηριακών και ψυχολογικών μας ιδανικών συνθηκών. Οι τοίχοι ενός σπιτιού, οι δρόμοι μετακινήσεων, τα οχυρωματικά έργα και οι περιφράξεις είναι φυσικές εκδηλώσεις αυτής της τρίτης αρχής. Η τέταρτη αρχή υπαγορεύει ένα σύστημα φυσιολογικής και αισθητικής ταξινόμησης προκειμένου να βελτιστοποιηθεί η σχέση μας με το περιβάλλον, «φύση, κοινωνία, κελύφη (κτήρια και σπίτια κάθε είδους), και δίκτυα (από οδικά μέχρι τηλεπικοινωνίας).» Αυτό το σύστημα ταξινόμησης επηρεάζει άμεσα την αρχιτεκτονική και την τέχνη. Στην πέμπτη αρχή, οι άνθρωποι οργανώνουν τους οικισμούς τους με σκοπό να βελτιστοποιήσουν τις προηγούμενες τέσσερις αρχές στα παρόντα περιβάλλοντα και συνθήκες ώστε να επιτευχθεί μια «ισορροπία μεταξύ του ανθρώπου και του φτιαγμένου από τον άνθρωπο περιβάλλοντος.»

Ο παράγοντας κλειδί που επηρεάζει άμεσα την μοίρα ενός κυττάρου αφορά «στην απόσταση που ο άνθρωπος επιθυμεί να διανύσει ή μπορεί να διανύσει στην καθημερινότητά του.» Το άτομο αποτελεί την πρωταρχική μονάδα. Η δευτερεύουσα μονάδα είναι ο προσωπικός χώρος που ανήκει σε κάθε άτομο, και αυτός ο χώρος μπορεί να μοιραστεί. Η τρίτη μονάδα είναι η οικογενειακή κατοικία και η τέταρτη ένα σύνολο κατοικιών, μια ομάδα κυττάρων που αποτελούν μια κοινωνία. Η πέμπτη μονάδα συμπεριλαμβάνει όλους τους ανθρώπινους οικισμούς του πλανήτη Γη. Η μέγιστη ατομική απόσταση περπατήματος ανά μέρα δημιουργεί μια ακτίνα μετακίνησης. Όταν κάποιος περπατάει, έχει πρόσβαση σε περισσότερα σημεία επαφής και περισσότερες συναλλαγές. Καθώς μια πόλη μεγαλώνει το αυτοκίνητο αυξάνει σταδιακά την ακτίνα μετακινήσεων και επιτρέπει γρήγορη ανάπτυξη, μετανάστευση και ταξικές μετατοπίσεις αλλά τελικά μειώνει τα σημεία επαφής. Στην Αρχαία Ελλάδα ο δρόμος που ακολουθούσε ο Περικλής από το σπίτι του στην Εκκλησία του Δήμου του επέτρεπε να συναντά περίπου 100 με 150 ανθρώπους οι οποίοι του έδιναν ένα σταθερό καθημερινό δείγμα της κοινής γνώμης. Αυτός ο δρόμος παρείχε πολλά σημεία επαφής που συνέβαλλαν στις δημοκρατικές του υποχρεώσεις ως στρατηγός της Αθήνας. Επομένως, το σχέδιο και η μορφή των μονάδων σε διαφορετικές κλίμακες παρουσιάζουν μια «προέκταση του ανθρώπου στο χώρο (σε όρους φυσικών διαστάσεων και αισθήσεων) και ακολουθούν βιολογικούς και δομικούς νόμους».

Η κατανόηση της δημιουργίας αυτών των μορφών -μορφογένεση- μας επιτρέπει να διακρίνουμε μοτίβα που μπορούν να παρέχουν πληροφορία σε ένα εμπειρικό σύστημα ανάπτυξης, μια προγραμματισμένη (υπολογισμένη) σύνθεση συνθηκών από τους χώρους του ανθρώπου και της φύσης. Η ανάδυση νέων μοτίβων και δυναμικών συστημάτων ενημερώνουν ένα βρόχο ανάδρασης με νέες γενικές αρχές και νόμους κυτταρικής ανάπτυξης. Αυτή η παρουσίαση μας δίνει την ευκαιρία να βιώσουμε τις έννοιες αυτές στο παρόν ποιοτικό και ποσοτικό περιβάλλον, απελευθερωμένοι από τα όρια του προγραμματισμού μέσω υπολογιστή και του εμπειρισμού. Μπορεί κανείς να καθοδηγεί και να υπολογίζει τις μετασχηματιστικές δυνάμεις των ανθρώπινων οικισμών και της φύσης μέσα από άμεση συναισθησιακή εμπειρία. Οι συμβιωτικές σχέσεις ξεπερνούν τα όρια του λειτουργικού προγραμματισμού και εκφράζουν τις πλήρεις δυνατότητες της αισθητηριακής εμπειρίας, προσφέροντας έναν νέο μηχανισμό για την Οικιστική.

- Σωτήριος Κοτούλας

* όλα τα αποσπάσματα του Κωνσταντίνου A. Δοξιάδη είναι από το Οικιστική, η Επιστήμη των Ανθρώπινων Οικισμών, 1970.

Συμμετέχουν οι καλλιτέχνες: Aristide Antonas, Bia Davou, Lois Dodd, C. A. Doxiadis, Peter Halley, Lena Henke, Charlotte Posenenske, Ettore Sottsass, Vivian Suter, Oscar Tuazon
Επιμέλεια: Andreas Melas