Η λέξη «Φιλοξενία» πάντα ηχεί ιδιαίτερα στα αυτιά μου. Είναι από αυτές τις λέξεις που είναι κάπως σημαντικές και σε βάζουν σε σκέψεις. Κάθε φορά που την ακούω, σταματάω για λίγο αυτό που κάνω και σκέφτομαι αν είμαι τελικά αρκετά φιλόξενη ή τουλάχιστον όσο φιλόξενη θέλω ή νομίζω ότι είμαι. Κάπως έτσι μου κέντρισε την προσοχή και η έκθεση «Καλωσορίσατε – Η Ευρωπαϊκή Φιλοξενία και τα Σύνορά της», που πραγματοποιείται στο φετινό XANIaRT 2015 και όπως και η ίδια η λέξη σε βάζει και αυτή σε σκέψεις… Μιλήσαμε με τον Μεγακλή Ρογκάκο ιστορικό τέχνης και επιμελητή της έκθεσης και μας είπε τα πάντα για το μεγαλύτερο εικαστικό γενονός των Χανίων.
Πώς πήρατε την απόφαση για αυτή την έκθεση;
Όποιος νοιάζεται για τη σημερινή Ελλάδα φροντίζει να την αναδεικνύει σε καλώς εννοούμενο θέμα. Σε συζητήσεις με τον Ιωάννη Αρχοντάκη, Καλλιτεχνικό Διευθυντή του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Χανίων - Ελαιουργείον, από καιρό εξετάζαμε με ενθουσιασμό την ιδέα του μύθου της Αρπαγής της Ευρώπης, που είναι εξαιρετικό θέμα άμεσα σχετιζόμενο με την Κρήτη. Στην πορεία, όμως, φυσικό ήταν να επηρεασθούμε από τις τρέχουσες εξελίξεις ειδικά με το εντεινόμενο ζήτημα της μετανάστευσης από τον τρίτο κόσμο προς την Ευρώπη. Έτσι, προέκυψε το θέμα της «Φιλοξενίας» που είναι ίσως η πιο πολιτισμένη έκφραση του ανθρώπου ως πηγαία αγάπη, συμπόνια προς τον άλλο, και υπέροχη συνθήκη συνύπαρξης. Σε όλη την έκταση της Οδύσσειας του Ομήρου, όταν τα στοιχεία της φύσης και η μοίρα αποπροσανατολίζουν τον Οδυσσέα, πλανάται το εσωτερικό ερώτημά του, «Άραγε έφθασα σε πολιτισμένο τόπο, όπου λογαριάζουν το δίκιο, συμπαθούν τον ξένο και φοβούνται τον θεό;» Συνεπώς, σκεφθήκαμε να αναθέσουμε σε 1+33 καλλιτέχνες να απαντήσουν αυτό το ερώτημα για τη σημερινή Ευρώπη. Στην πρόκληση να δοθεί η φιλοσοφική διάσταση του θέματος που θέσαμε ανταποκρίθηκε ο συνεργάτης του ΧΑΝΙaRT, διδάσκων στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και Κριτικός Τέχνης Κωνσταντίνος Πρώιμος.
Εάν έρθουμε, τι θα δούμε;
Θα δούμε 1+33 απαντήσεις στο ένα ερώτημα που θέσαμε. Ο ξεχωριστός πρώτος καλλιτέχνης ανήκει σε έκθεση υπό την επιμέλεια του Γιάννη Στρατουδάκη. Αφορά το έργο της Νατάσας Καρακατσάνη που προς τιμή της μελέτησε σε διάστημα δύο ετών τους ασυνόδευτους ανηλίκους πρόσφυγες από διάφορες πληγμένες χώρες του πλανήτη, μέρος των οποίων προς το παρόν φιλοξενούνται στη Μακρινίτσα του Βόλου, σε έναν από τους ξενώνες που διαχειρίζεται το κέντρο υποστήριξης νέων - Αρσις. Προέκυψε μία σειρά 15 φωτογραφιών που καταγράφουν εκ βαθέως και ανεπιτηδεύτως αφενός την ευγνωμοσύνη αυτών των ανθρώπων για τη φροντίδα που λαμβάνουν, αλλά αφετέρου την αγωνία τους για το μέλλον. Εξού και ο τίτλος «Άγνωστος Προορισμός» αναφέρεται στο απροσδιόριστο μέλλον που επιφυλάσσει ειδικά για αυτά τα παιδιά του κόσμου η μοίρα. Η άλλη έκθεση, που ανέλαβα να επιμεληθώ προσωπικά, τιτλοφορείται «Καλωσορίσατε - Η Ευρωπαϊκή Φιλοξενία και τα Σύνορά της». Εκεί, 17 γυναίκες και 16 άνδρες, όλοι τους επαγγελματίες καλλιτέχνες, προσφέρουν με το ιδιαίτερο εικαστικό λεξιλόγιό τους το στίγμα τους απέναντι στην αρχετυπική έννοια της φιλοξενίας και στο ανησυχητικό ζήτημα της μετανάστευσης στη σημερινή Ευρώπη.
Ποιο είναι το μήνυμα που θέλει να περάσει η έκθεση δεδομένου του ευαίσθητου θέματος της μεταναστεύσης που πραγματεύεται;
Ένα από τα βασικά μηνύματα της έκθεσης είναι να επισημάνει ότι η αρχαία ελληνική παράδοση της αυτονόητης φιλοξενίας φαντάζει πλέον εξωτικό παρελθόν άξιο μελέτης. Οι ξενιστές εξαφανίσθηκαν καθώς «απέσβετο και λάλων ύδωρ». Όπως ήταν φυσικό, ο κόσμος σήμερα προχωρεί σε άλλα επίπεδα και κατευθύνεται προς άλλα σημεία. Είναι αδιανόητο σήμερα να συμπεριφερθεί ένας οποιοσδήποτε Ευρωπαίος με την ίδια γενναιοδωρία, ευσπλαχνία και ηθική για τον ξένο όπως το Ομηρικό ποίημα περιγράφει τους βασιλείς της Σπάρτης ή των Φαιάκων. Με εξαίρεση τους εναπομείναντες φιλόξενους «Έλληνας […] τους της παιδεύσεως της ημετέρας μετέχοντας», που ευτυχώς εξακολουθούν να ορθώνονται ως φάροι στο σκότος, ο σημερινός κόσμος έχει εν πολλοίς χάσει τον ανθρωπιστικό προσανατολισμό του κι επικεντρώνεται στην αχόρταγη τέρψη των υλικών αναγκών του. Τέτοια απομάκρυνση από την κλασική παιδεία έχει οδηγήσει τη Δύση στην εκμετάλλευση του Τρίτου Κόσμου από θέση ισχύος. Και είναι ακριβώς αυτή η εκδίκηση του τρίτου κόσμου που γνωρίζει η Ευρώπη σήμερα. Αυτή την αλήθεια υπογραμμίζουν ευθέως και χωρίς περιστροφές οι 1+33 καλλιτέχνες της Φιλοξενίας. Οι καλλιτέχνες Αλέξανδρος Βούτσας, Κρις Γιανάκος, Νίκος Γιαβρόπουλος, Μιχάλης Καλαϊτζάκης, Νίκος Κρυωνίδης, Αλέξανδρος Μαγκανιώτης, Δημήτρης Μεράντζας, Άλκηστη Μιχαηλίδου, Μπάρμπαρα Νάιτ, Κ.Ν. Πάτσιος, Νατάσσα Πουλαντζά, Διονύσιος Φραγκιάς, αναφέρονται με δεικτική ειρωνεία στην ευχή «Καλωσορίσατε» (Welcome). Με το έργο τους, οι Λυδία Δαμπασίνα, Γιάννης Διαλινός, Αντιγόνη Καββαθά, Μαρία Μιχελογιάννη, Λαμπρινή Μποβιάτσου, Ελένη Μυλωνά, Λένα Ντίμοβα, Αντωνία Παπατζανάκη, Μιράντα Σκυλουράκη, Γιώργος Τσεριώνης, Κωνσταντίνος Φίσερ, καυτηριάζουν την αδικία και τη βαρβαρότητα της ξενοφοβίας. Τα έργα των Σοφία Βαζάκη, Έλλη Γρίβα, Μαρία Ζαχάρωφ, Γιάννη Μαρκαντωνάκη, Άλκηστη Μιχαηλίδου, Χαρίτων Μπεκιάρη, Πέτρου Ξενάκη, Ελένη Παυλοπούλου, Μαρίνα Προβατίδου, Εύα Στόλλενβερκ, εκφράζουν μία ηθική, καλοπροαίρετη και πνευματική προσέγγιση του θέματος. Εφόσον, λοιπόν η αρχετυπική φιλοξενία παρουσιάζεται πληγμένη, η έκθεση γίνεται πλατφόρμα θεραπείας της. Ο κόσμος που δημοκρατικά αποφασίζει για την τύχη του και η νέα γενιά που θα διαχειρισθεί το μέλλον καλούνται να νοιαστούν από κοινού για τους μετανάστες, να αφουγκρασθούν τον καημό τους και, αν δε μπορέσουν οι ίδιοι στο βαθμό που τους αναλογεί να εξαλείψουν το πρόβλημα, τουλάχιστον να απαιτήσουν την εξάλειψη της ρίζας που το τροφοδοτεί.
Υπάρχει κάποιο έργο που ξεχωρίζετε για κάποιον ιδιαίτερο λόγο;
Όλοι οι 1+33 καλλιέχνες προσεγγίζουν το θέμα με γνήσιο και αξιοπρόσεχτο τρόπο και τα έργα τους φανερώνουν τις πιο πρόσφατες τάσεις στην σύγχρονη εικαστική παραγωγή. Αξίζει να επισημανθεί ο έμμεσος τρόπος με τον οποίο η Σοφία Βαζάκη αναφέρεται στους ρόλους ξενιστή/φιλοξενούμενου προσφέροντας ως παράδειγμα τη σχέση εντόμων και ανθών στη φύση. Ωστόσο, το έργο Ντένταϊν (Deadline) της Λυδίας Δαμπασίνα σαφώς ξεχωρίζει! Φιλοτεχνήθηκε ειδικά για την έκθεση και μέλλει να γίνει έμβλημα της μεταναστευτικής τραγωδίας σε όλη τη δόξα του χρόνου – παρελθόν, παρόν και μέλλον. Τα σώματα παιδικής κούκλας που είναι διαμελισμένα και βυθισμένα στο νερό ενυδρείου συνθέτουν ένα αλησμόνητο, ανατριχιαστικό και συγκλονιστικό θέαμα. Η σύνθεση εκφράζει εύγλωττα την απώλεια ζωής αθώων ανθρώπων για την οποία οι υπερδύναμη συνάνθρωποι φέρουν όλην την ευθύνη. Συνάμα είναι και άρτιο έργο διότι αυτό που εκ πρώτης όψεως μοιάζει ευρεθέν είναι αμιγώς γλυπτικό δημιούργημα.
Είναι οι Έλληνες φιλόξενοι;
Με την παγκοσμιοποίηση οι Έλληνες έχουν χάσει πολύ από την ιδιαίτερη φύση τους, αλλά μάλλον επιδερμικά. Η φιλοξενία βρίσκεται στο DNA, το γενετικό υλικό των κυττάρων τους. Πρέπει να γεμίζει με υπερηφάνεια τους Έλληνες το γεγονός ότι η χρονολογικά πρωιμότερη αλλά και καλλιτεχνικά αξεπέραστη περιγραφή της φιλοξενίας μνημονεύεται στο Ομηρικό έπος της Οδύσσειας, ειδικά εκεί όπου ο Βασιλιάς Μενέλαος με την Ωραία Ελένη φροντίζουν τον Τηλέμαχο και τον σύντροφό του Πεισίστρατο προτού καν οι τελευταίοι δηλώσουν την ταυτότητά τους. Αυτό το απόσπασμα καταγράφεται στο οπισθόφυλλο του καταλόγου στην αρχαία εκδοχή του με κεφαλαία γράμματα κι ενωμένες τις λέξεις, που ειρωνικά το καθιστά εξαιρετικά δυσανάγνωστο και δυσερμήνευτο σήμερα. Η Άλκηστη Μιχαηλίδου, που το χρησιμοποίησε ως πηγή έμπνευσης του έργου της Η Ευρωπαϊκή Φιλοξενία και τα Κείμενά της, το αποξένωσε περαιτέρω με κυματιστό συρματόπλεγμα επάνω από τις αράδες. Προσφέρεται, όμως, στο εξώφυλλο προς εκ νέου ανάγνωση. Ας κάνουν οι απανταχού αναγνώστες της Ελληνικής μία προσπάθεια να αποκωδικοποιήσουν την ανάγνωσή του αρχαίου κειμένου, να ξεχωρίσουν τις λέξεις του που σε τελική ανάλυση παραμένουν γνώριμες, να εκτιμήσουν τη δύναμη της συγκεκριμένης περιγραφής, και να ερμηνεύσουν τη σημασία του περιεχομένου. Μάλλον θα εγερθεί εντός τους από τη νάρκη αυτή η πιο πολιτισμένη έκφραση του ανθρώπου.
Ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης στο να καταρρίψει φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας;
Η τέχνη κάθε εποχής είναι ο αόμματος μάντης, ο παντεπόπτης οφθαλμός ή αλλιώς το μάτι της πρόνοιας. Σήμερα, που οι αξίες, οι αρχές και η ηθική δοκιμάζονται όσο ποτέ άλλοτε, η τέχνη έχει ευθύνη και χρέος να λειτουργήσει θεραπευτικά στα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος. Με τον υποδηλωτικό και παραδειγματικό τρόπο της η τέχνη έχει τη δύναμη να καταρρίψει τα φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας, ίσως πιο αποτελεσματικά από την εκπαίδευση, την πολιτική και τη νομοθεσία. Έχοντας την εμπειρία μίας εικαστικής έκθεσης με σύγχρονο νόημα και μήνυμα, οι επισκέπτες ενώπιον των έργων εκτίθενται σε αόρατες ενέργειες που μπορούν να αλλάξουν δια παντός την κοσμοθεωρία τους. Για αυτόν τον λόγο, οφείλει η πολιτεία και η κοινωνία να υποστηρίζει αφιλοκερδείς πολιτιστικές προσπάθειες τέτοιου είδους. Και δεν είναι αυτή η υποστήριξη τόσο ζήτημα οικονομικής αρωγής όσο ηθικής συμπαράστασης.
Γιατί επιλέξατε η έκθεση να πραγματοποιηθεί στα Χανιά; Σκοπεύετε να μας έρθετε και στην Αθήνα;
Σε περίοδο κρίσης είναι υπέροχο να τονίζεται η πολιτιστική δραστηριότητα στην περιφέρεια της χώρας. Η Κρήτη είναι κατ εξοχή φιλόξενος τόπος κι εμπνέει στον ξένο την αίσθηση της εντοπιότητας. Είμαστε ευγνώμονες στην Περιφέρεια Κρήτης, την Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, και τον Δήμο Πλατανιά που υποστηρίζει το έργο μας. Η Φιλοξενία έχει μεγάλη διάρκεια (από 13 Ιουνίου έως 1 Νοεμβρίου 2015), το οποίο δίδει την ευκαιρία σε οποιονδήποτε βρεθεί στην Κρήτη -εντόπιο, επισκέπτη και ξένο- να την επισκεφθεί. Πιστεύουμε ότι στην Κρήτη η έκθεση θα εκπληρώσει τον ρόλο της. Βεβαίως με την παρούσα ευκαιρία απευθύνουμε χείρα συνεργασίας σε όποιον θεσμικό οργανισμό στην Αθήνα θα δελεαζόταν να φιλοξενήσει τη Φιλοξενία κατόπιν της εορτής της στην Κρήτη.
Τι άλλο να περιμένουμε από εσάς στο μέλλον;
Μη γνωρίζοντας τι επιφυλάσσει και για εμάς η μοίρα, δίδω προσωπικά την υπόσχεσή μου να υπηρετώ πιστά τη σύγχρονη τέχνη που έχει νόημα στους καιρούς μας, και αξίζει να επικοινωνηθεί στον κόσμο. Αυτό μπορεί να γίνει οπουδήποτε, αρκεί εκεί να σέβονται τον θεό, τον νόμο και τον ξένο.
