Ξενάγηση στην Αθήνα του 18ου αιώνα

Ανηφορίζοντας τον πεζόδρομο της Ανδριανού, τα λευκά πρόσωπα που έχουν φλογιστεί από τον αθηναϊκό ήλιο ολοένα και πληθαίνουν. Ο κόσμος βουίζει σαν ποτάμι. Μετά βίας στον ορίζοντα διακρίνεται το τείχος της αρχαίας βιβλιοθήκης. Το καμπανάκι από το «Happy Train» που έρχεται απειλητικά προς το μέρος σου ανταγωνίζεται σε θόρυβο το μπουζούκι της διπλανής ταβέρνας. Και κάπου η φωνή μιας ξεναγού να δίνει οδηγίες για «free time in the Plaka». Ναι, η Αθήνα είναι μια παράξενη πόλη.

Χωρίς δεύτερη σκέψη, συνηγορεί μ’ αυτό και ο υπομονετικός οδηγός σου για σήμερα, ο Νίκος Νικολαΐδης· ένας νεαρός ιστορικός (με ειδίκευση στα Βαλκάνια) που μαζί με συναδέλφους του ιστορικούς, αρχιτέκτονες και κριτικούς τέχνης οργανώνουν αστικούς περιπάτους (bigolive.org) σε μια προσπάθεια επαναπροσέγγισης της πόλης. Ή, απλούστερα, οργανώνουν βόλτες που σε κάνουν να αναφωνήσεις γεμάτος από παιδικό ενθουσιασμό «μα έχω περάσει χίλιες φορές από εδώ και δεν είχα ιδέα!».

Αρχοντικό Βενιζέλων

Με τα μάτια των περιηγητών

Σήμερα, τα μάτια σου φορούν την αθωότητα του Χάντλερ, του Ντόντγουελ, του Στάλκεμπεργκ κι όλων των ξένων περιηγητών που κατέφθαναν στην Αθήνα το 18ο και 19ο αιώνα, ακολουθώντας τα ίχνη του Παυσανία, για να ανακαλύψουν μια πόλη αντιφατική, εξωτική, μυστηριακή και σίγουρα, παράξενη. «Η Αθήνα γι’ αυτούς συνδύαζε το κλασικό παρελθόν που αναγνώριζαν ως βάση του δικού τους πολιτισμού, το εξωτικό περιβάλλον όπως διαμορφωνόταν από τα οθωμανικά μνημεία και την προσπάθεια αναγέννησης της πόλης με την έλευση των Βαυαρών κατά την ίδρυση του ελληνικού κράτους» εξηγεί ο Νίκος Νικολαΐδης.

Ξαφνικά, η εικόνα ανοίγεται ολόκληρη μπροστά σου: Στο αρχαίο τείχος του Ανδριανού, στο αποτύπωμα ενός χριστιανικού τρούλου στην επιφάνειά του, στα απομεινάρια της κατοικίας του Τούρκου Βοεβόδα (που τώρα χάσκουν μέσα στον ίδιο αρχαιολογικό χώρο) και στη νεοκλασική κατοικία που υψώνεται πίσω σου. Ακριβώς στο σημείο που τώρα παρατηρείς με μάτια ορθάνοιχτα, πριν 200 χρόνια θρονιαζόταν φιλάρεσκος ο Βοεβόδας ποζάροντας στο πενάκι του βορειοευρωπαίου περιηγητή – όπως διαπιστώνεις μέσα από μια γκραβούρα που κρατά στα χέρια του ο Νίκος.

Νίκος Νικολαΐδης

Μια πόλη χωρίς επανάχρηση

Στο δρόμο προς τους Αέρηδες συνειδητοποιείς πως αυτή η μοναδική συνύπαρξη τριών (ή και τεσσάρων, αν προσθέσουμε και το βυζαντινό) πολιτισμών που ιχνηλατούν τα πόδια σου, ποτέ δεν έγινε επιχείρημα ακόμα και για τουριστική εκμετάλλευση. Τα αρχαία κάλλη υπήρξαν πάγιος προσανατολισμός της ταυτότητάς μας εξωραΐζοντας αδέξια ό,τι μεσολάβησε. «Η ιστορία των πόλεων παγκοσμίως βασίστηκε στην αρχή της επανάχρησης των κτηρίων ή των οικοδομικών τους υλικών. Αυτό συνέβαινε και στην Αθήνα μέχρι τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους, έκτοτε τα αρχαία κτήρια χαρακτηρίσθηκαν ως αρχαιολογικά μνημεία και απομακρύνθηκε από αυτά οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα. Ετσι λοιπόν, όσα μνημεία της Αθήνας λείπουν από τη θέση τους κάτι προδίδουν» συνεχίζει ο οδηγός μας.

Το στενάκι του Κυρρήστου είναι στ’ αλήθεια ένα κραυγαλέο παράδειγμα. Οι διαπλατύνσεις που επέβαλαν οι χαράξεις των Βαυαρών πολεοδόμων προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι διαδρομές προς τα αρχαία μνημεία ακρωτηρίασαν κατά το ένα τρίτο το εκκλησάκι της Τίμιας Ζώνης που βρίσκεται στα δεξιά σου. Στα αριστερά το παλαιότερο σωζόμενο οθωμανικό Λουτρό των Αέρηδων έχει μακιγιάρει την καταγωγή του· έχει φορέσει μια νεοκλασική «μάσκα» ως πρόσοψη παρότι στο εσωτερικό του επιβιώνουν θρύλοι του 16ου αιώνα: Όταν οι επισκέπτες του πίστευαν πως στα σαπουνόνερα φωλιάζουν κακά πνεύματα που χρειάζονται ψωμί κι αλάτι για να εξευμενιστούν...

Λουτρό Αέρηδων

Ήχος & θέαμα

Μια ορχήστρα μουσικών του δρόμου που στέκονται απέναντι από το Ρολόι του Ανδρόνικου Κυρρήστου παίζουν Σινάτρα. Είναι το ίδιο σημείο όπου ο περιηγητής του 19ου αιώνα επισκεπτόταν το μεγάλο παζάρι, άκουγε τη φωνή του μουεζίνη να καλεί σε προσευχή κι έβλεπε έκπληκτος ένα τάγμα Δερβίσηδων να στροβιλίζεται μέσα στον Πύργο των Ανέμων. «Φαντάσου τον ήχο» σε καλεί ο Νίκος Νικολαΐδης, βάζοντας πλώρη για το «ευρωπαϊκό» κομμάτι της πόλης.

Στην καρδιά της Πλάκας οι νεοκλασικές κατοικίες μοιάζουν να κερδίζουν έδαφος. Η μήπως όχι; Το μέγαρο των Μπενιζέλων με σαφείς αναφορές από το Χαρέμι των Ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη διακόπτει με ανατολίτικη ομορφιά τη συνέχεια μιας μοντέρνας και μιας νεοκλασικής κατοικίας.

Κι αν κρυφοκοιτάξεις μέσα από το αναρριχώμενο φυτό στην αυλή μιας άλλης, πολυτελούς κατοικίας που ανήκει σε παλιά αθηναϊκή οικογένεια θα δεις το χέρι της Φατίμα (κόρης του προφήτη Μωάμεθ). Σύμβολο καλωσορίσματος από τη μια και συνάμα υπόμνηση πως στο σώμα ενός κτιρίου κατοικούν δύο αρχιτεκτονικοί ρυθμοί: ένα αρχοντικό που χτίστηκε επί Τουρκοκρατίας και που αργότερα ενσωμάτωσε τη νεοκλασική του προέκταση.

Τζαμί και Βιβλιοθήκη

Σπίτια με αρχιτεκτονική αξία

Στην κορυφή της Ναυάρχου Νικοδήμου, εκεί που υψώνεται μιας εκθαμβωτικής ομορφιάς art deco πολυκατοικία, η κίνηση έχει μπλοκάρει τα πάντα. Ταξί, πουλμανάκια, IX και ένα ακόμα «Happy train» παρατάσσονται νωχελικά συνθέτοντας ένα νεότερο μοτίβο αθηναϊκής παραδοξότητας. Τα αυτοκίνητα επιτρέπεται να κινούνται μέσα στο ιστορικό κέντρο. Η Αμερικανίδα τουρίστρια με αναπηρία που πασχίζει να διασχίσει το δρόμο, κοιτάζει αποκαρδιωμένη.

Δύσκολο πια να διαχειριστείς την πληροφορία που σου δίνει ο Νίκος. Εκεί, στη συμβολή των οδών Νικοδήμου και Ανδριανού πρόβαλλε κάποτε η οικία των Μετρούδ: μια οικογένεια ζάμπλουτων Γάλλων εμπόρων που προωθούσαν ελληνικό λάδι στην πατρίδα τους για να φτιάχνουν σαπούνια και διατηρούσαν ένα σπίτι αντάξιο της επιφάνειάς τους. Διακοσμητικές καμάρες κάτω από τα μπαλκόνια, μια μεγαλόπρεπη εσωτερική αυλή φημισμένη για τις λεμονιές της, συντριβάνια, στάβλος, ιδιωτικό χαμάμ και ιδιωτικό καθολικό παρεκκλήσι περιέγραφαν τον πλούτο τους στο ίδιο σημείο που τώρα προβάλλει ένα τυπικό τουριστικό κατάστημα με καφτάνια και σανδάλια σε πρώτη ζήτηση.

Γλιστράς από την πολύβουη τουριστική αγορά σε κάτι στενάκια που βασιλεύει η ησυχία και οι μεθυστικές μυρωδιές από τις νεραντζιές. Το κτίριο που υψώνεται μπροστά σου στεγάζοντας το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης δεν ήταν παρά το σπίτι της σπουδαίας λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη. Σήμερα, βαμμένο στο χρώμα του ηλιοτρόπιου, μένει να μαρτυρά ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στην αθηναϊκή αρχιτεκτονική σκηνή. Ο δημιουργός του, ο αρχιτέκτονας Αριστοτέλης Ζάχος, αντιστάθηκε –όπως και ο Δημήτρης Πικιώνης– στην εκδυτικοποίηση της πόλης ανατρέχοντας σε επιρροές βυζαντινού και ανατολικού ρυθμού, παραδίδοντας τελικά ένα κτίριο από το «μοντέρνο» υλικό του μπετόν που ωστόσο διαχειρίζεται διαφορετικά το ελληνικό παρελθόν.

Το περιπατητικό σεμινάριο αρχίζει και τελειώνει εκεί όπου άρχιζε και τέλειωνε η Αθήνα του 18ου και 19ου αιώνα, από το Θησείο και τη Ρωμαϊκή Αγορά ως το ύψος της οδού Φιλελλήνων. Το περίεργο είναι πως η πόλη που γνώριζαν οι περιηγητές εξακολουθεί να φαντάζει, για τους ίδιους λόγους, και σήμερα παράξενη. «Η Αθήνα και τα μνημεία της έχουν πάρει διαζύγιο» λέει χαμογελώντας ο Νίκος Νικολαΐδης, συμφωνώντας πιθανόν με τον Καλβίνο. «Η πόλη δεν φανερώνει το παρελθόν της, το περιλαμβάνει όπως στις γραμμές ενός χεριού, γραμμένο στις γωνίες των δρόμων, στις γρίλιες των παραθύρων, στις κουπαστές των κλιμακοστασίων... Το κάθε κομμάτι χαραγμένο με τη σειρά του από γρατζουνίσματα, πριονίσματα, εγκοπές, βίαια χτυπήματα».

Ξέρεις πού φυτεύτηκε για πρώτη φορά ντοματιά στην Ελλάδα;

Το μνημείο του Λυσικράτη (ένα χορηγικό μαρμάρινο βάθρο κορινθιακού ρυθμού αφιερωμένο στον Διόνυσο σε ανάμνηση μιας βραβευμένης θεατρικής παράστασης) που βρίσκεται στην αρχή της Τριπόδων αποδείχθηκε γόνιμο έδαφος για να φυτρώσει η πρώτη ελληνική ντοματιά της ιστορίας. Επί Τουρκοκρατίας, στα μέσα του 17ου αιώνα, ένας καπουτσίνος μοναχός αγόρασε το μνημείο, προκειμένου να το ενσωματώσει στο μοναστήρι που είχε οικοδομηθεί ακριβώς δίπλα. Στο μοναστήρι μάλιστα φιλοξενήθηκαν δεκάδες περιηγητές, μεταξύ των οποίων και ο λόρδος Βύρωνας. Ο χώρος γύρω από το μνημείο λειτούργησε σαν μικρό μποστάνι, μεταξύ άλλων και ντομάτας, που οι καπουτσίνοι εισήγαγαν από την Ιταλία! Λέγεται πως οι μοναχοί διέσωσαν το μαρμάρινο βάθρο όταν ο Έλγιν αποπειράθηκε να το κλέψει. Λίγο αργότερα, η μονή κάηκε ολοσχερώς από τους Τούρκους.

Η Διπλάρειος στην πλατεία Θεάτρου, με ζωή σχεδόν ενός αιώνα και λειτουργία ΙΕΚ τεχνικών επαγγελμάτων, στεγάζει από το βράδυ της Δευτέρας ένα ευφάνταστο εικαστικό δρώμενο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών: Μια Αθήνα που βρίσκεται στην φαντασία 24 νέων καλλιτεχνών από όλο τον κόσμο, υπό την αυστηρή προϋπόθεση να μην την είχαν επισκεφθεί ποτέ. Δείτε περισσότερα εδώ.

Κεντρική φωτό: Εκκλησία Τίμιας Ζώνης

Φωτό: Πέτρος Γκορίτσας