Η αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία για την προστασία της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς MONUMENTA μάς ξεναγεί στην καταγραφή όλων των κτιρίων της περιόδου 1830-1940 στην Αθήνα. Η καταγραφή, που χρηματοδοτείται εξ ολοκλήρου από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, θα ολοκληρωθεί το 2015 και τα στοιχεία της θα είναι ελεύθερα προσβάσιμα σε όλους.
Κάποιες φορές προσπαθώ να φανταστώ πώς θα ήταν αν είχα γεννηθεί το 1850, το 1870 ή το 1910. Πώς θα ήταν η Αθήνα τότε, πώς θα ήμουν εγώ, πώς θα ήταν το σπίτι μου. Μάλλον θα φορούσα καπέλο, θα είχα μουστάκι και θα την άραζα για καφέ στον Εθνικό Κήπο ή κάπου στην Πλάκα και θα χάζευα τις περαστικές που κι αυτές θα φορούσαν καπέλα και μακριά φουστάνια και θα ήταν πολύ σεμνές και ντροπαλές, απαξιώνοντας το θαυμασμό μου. Πολύ θα μου άρεσε να υπήρχε μια μηχανή του χρόνου και να έκανα βόλτες στο παρελθόν. Έτσι, όταν έμαθα πως η MONUMENTA έχει ξεκινήσει να καταγράφει όλα τα κτίρια που χτίστηκαν στην Αθήνα από το 1830 έως το 1940, με σκοπό τη μελέτη, την προστασία και την ανάδειξή τους, και πως όποιος θέλει μπορεί να παρακολουθήσει από κοντά, έβγαλα το (δωρεάν) εισιτήριό μου για ένα μικρό ταξίδι στο χρόνο.
Στην Πλάκα υπάρχουν τα περισσότερα νεοκλασικά του 19ου αι.
Στη γειτονιά του Ψυρρή
Συνάντησα την Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγο και μέλος της MONUMENTA, και δύο εθελόντριες, τη Στέβη Λύτρα και τη Φρόσω Μαστροκόλια, που τη βοηθούσαν στην καταγραφή, χωμένες σε ένα στενάκι πίσω από την Παλλάδος, μπροστά στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Η καταγραφή, η οποία γίνεται βάσει αεροφωτογραφιών, εκείνη την ημέρα θα γινόταν στην οδό Αγίου Δημητρίου, με την ευκαιρία όμως ενημερώθηκα ότι η ανέγερση αυτού του ναού ολοκληρώθηκε το 1845, πως ήταν ο πρώτος καθεδρικός ναός της Αθήνας και πως πριν την ανέγερσή του στην ίδια θέση υπήρχε μια άλλη εκκλησία η οποία είναι άγνωστο πώς καταστράφηκε. Στρίβοντας στην Αγίου Δημητρίου, στο νούμερο 13 στεγάζεται από τις αρχές του 2013 το Μουσείο Ελληνικής Γαστρονομίας. Η ομάδα παίρνει φωτογραφίες και σημειώνει χαρακτηριστικά στοιχεία. «Είναι ένα σημαντικό δείγμα ενός καλά διατηρημένου νεοκλασικού. Αυτός που το έχτισε θα πρέπει να έριξε αρκετά χρήματα. Κοιτάξτε τις παραστάδες (τα πλαίσια δεξιά και αριστερά της πόρτας), είναι μαρμάρινες» λέει η Ειρήνη Γρατσία. Μία από τις δουλειές που κάνει η ομάδα είναι να αναζητά μαρτυρίες για το κτίριο. Μας τις έδωσε ο ιδρυτής του μουσείου, Κωνσταντίνος Ματσουρδέλης: «Απ’ όσο γνωρίζουμε, το κτίριο χτίστηκε γύρω στο 1890 και πρώτος του κάτοικος ήταν ένας ναύαρχος. Στο πίσω μέρος υπήρχε στάβλος για τα άλογα. Στο σεισμό του ’99 υπέστη σημαντικές ζημιές, όμως ο ιδιοκτήτης του το ανακαίνισε πλήρως».
Τα διπλανά σπίτια, στα νούμερα 15 και 17, είναι κλειστά και εγκαταλειμμένα. Κι αυτά νεοκλασικά και της ίδιας περίπου ηλικίας, όμως πιο «φτωχά». «Όλοι έδιναν νεοκλασικά χαρακτηριστικά στα σπίτια τους, με ό,τι μέσα είχαν. Στο 13 οι παραστάδες είναι από μάρμαρο, εδώ είναι από κονίαμα». Τα σπίτια αυτά δεν μπορούν να γκρεμιστούν, προστατεύονται από το νόμο καθώς βρίσκονται στο ιστορικό κέντρο. Έτσι, δύο πράγματα μπορούν να συμβούν. Είτε ο ιδιοκτήτης τους να τα ανακαινίσει, μάλλον δύσκολο, είτε να πέσουν από μόνα τους. «Ο παράγοντας της επικινδυνότητας οδηγεί συχνά στην κατεδάφισή τους» λέει η Ειρήνη.
Στο Κολωνάκι
Υπεύθυνος σε αυτή την καταγραφή ήταν ο Στέλιος Λεκάκης, αρχαιολόγος. Μαζί του και δύο εθελοντές, ο Μαρίνος Σουλιώτης και ο Μάνος Ψύχας. Ήμασταν στη Ζαλοκώστα 9 και ο Γιώργος έβγαζε φωτογραφίες ένα πανέμορφο νεοκλασικό του Υπουργείου Εξωτερικών, όταν εμφανίστηκε ένας αστυνομικός με πολιτικά κι άρχισε να λέει ότι απαγορεύονται οι φωτογραφίες. Όση ώρα τα έλεγε, πιάσαμε την κουβέντα με τον Μαρίνο, ο οποίος είναι 24, σπούδασε πολιτικός μηχανικός, πριν λίγο καιρό απολύθηκε από το στρατό και του φάνηκε πολύ ενδιαφέρουσα αυτή η δουλειά της MONUMENTA, «γιατί και τα παλιά κτίρια μου αρέσουν και μπορείς, επίσης, να συνεργαστείς με άλλες ειδικότητες». Μετά τις αστυνομικές συστάσεις κατευθυνθήκαμε προς το νούμερο 7, στη Ζαλοκώστα. «Η προφορική ιστορία της Αθήνας λέει ότι οι αντάρτες του ΕΑΜ ήθελαν να ανατινάξουν τη Μεγάλη Βρετανία όταν ήρθε ο Τσόρτσιλ και ότι σκόπευαν να χρησιμοποιήσουν ένα τούνελ που ξεκίναγε από το υπόγειο της Ζαλοκώστα 9 και έφτανε μέχρι το Σύνταγμα. Έχω κατέβει στο υπόγειο, δεν ξέρω αν υπάρχει τούνελ, όμως μια πόρτα είναι χτισμένη» λέει ο Στέλιος Λεκάκης. Για την ιστορία, το κτίριο αυτό που στην Κατοχή επιτάχθηκε από τους Γερμανούς, στα υπόγεια γίνονταν βασανιστήρια και από πάνω έμεναν αξιωματικοί, ο ιδιοκτήτης του, ένας φορέας του δημοσίου, ήθελε να το κατεδαφίσει για να γίνει πάρκινγκ. Μπήκανε στη μέση διάφορες κινήσεις, η κατεδάφιση αποφεύχθηκε, σήμερα φιλοξενεί κατοικίες και γραφεία, και μπορείτε να το δείτε τρία λεπτά με τα πόδια από το μετρό Συντάγματος.
Το κτίριο της Ακαδημίας 5
Τελευταία ξενάγηση στην Ακαδημίας 5. «Βλέπεις τους καμπύλους εξώστες; Είναι χαρακτηριστικό δείγμα του μοντέρνου κινήματος. Όπως και η σιδερένια σφυρήλατη θύρα, με τα διακοσμητικά θέματα που σφυρηλατήθηκαν στο χέρι. Παρ’ όλα αυτά, και αυτό το κτίριο έχει και κάποια στοιχεία από το νεοκλασικισμό. Είναι της δεκαετίας του ’30» αναφέρει ο Στέλιος. Η χρήση του κτιρίου σήμερα είναι εμπορική, έχει καταστήματα. «Τα περισσότερα από τα παλιά κτίρια που είναι καλά διατηρημένα είναι ευκολότερο να χρησιμοποιηθούν για καταστήματα και γραφεία παρά για κατοικίες, γιατί είναι δύσκολο να ζεσταθούν» προσθέτει. Και πως για να διατηρηθεί σε καλή κατάσταση ένα κτίριο δεν χρειάζονται πολλά χρήματα, αρκεί οι απαραίτητες παρεμβάσεις να γίνουν στην ώρα τους. Γιατί, αν το πάρει η κάτω βόλτα, είναι δύσκολο να αντιστραφεί η μοίρα του.
Δείγμα του μοντέρνου κινήματος στην πλ. Αμερικής
Η καταγραφή με αριθμούς
Η καταγραφή όλων των κτιρίων της περιόδου 1830-1940, και στα 7 δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων, αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί μέσα στο 2015. Η δουλειά έχει ήδη τελειώσει στο 6ο διαμέρισμα (Κυψέλη, Πλατεία Βικτωρίας, Πλατεία Αττικής, Άγιος Παντελεήμονας) όπου καταγράφηκαν 1.387 κτίρια, όπως και στο 5ο διαμέρισμα (Άνω Πατήσια, Κυπριάδου, Άγιος Ελευθέριος, Προμπονάς, Κλωναρίδου) με 637 κτίρια. Ο έλεγχος βρίσκεται στη διαδικασία ολοκλήρωσης και για το 7ο διαμέρισμα (Γκύζη, Αβέρωφ, Κουντουριώτικα, Ελληνορώσων, Ερυθρός), όπου τα κτίρια της επίμαχης περιόδου είναι περίπου 1.000. «Τα περισσότερα από αυτά χρονολογούνται κυρίως στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 και φέρουν τα χαρακτηριστικά του εκλεκτισμού και του μοντέρνου κινήματος. Το παλαιότερο κτίριο που έχουμε καταγράψει χτίστηκε το διάστημα 1831-1833 από τους Κλεάνθη και Σούμπερτ και είναι η έπαυλη Μάλκολμ, όπου σήμερα στεγάζεται το Άσυλο Ανιάτων» λέει η Ειρήνη Γρατσία. Προσθέτει ότι τα περισσότερα νεοκλασικά της πόλης, του 19ου αιώνα και των πρώτων χρόνων του 20ού, βρίσκονται στο ιστορικό κέντρο, στην Πλάκα και στου Ψυρρή. Και πως όσο απομακρυνόμαστε από το κέντρο, καθώς η πόλη επεκτείνεται, τα κτίρια είναι μεταγενέστερων χρόνων.
Η Ειρήνη υπογραμμίζει πως «όταν θα ολοκληρωθεί η καταγραφή, για πρώτη φορά θα έχουμε καταγεγραμμένη την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Αθήνας, όλα τα κτίρια που χτίστηκαν και έχουν διατηρηθεί σε αυτή την περίοδο των 110 χρόνων. Κάνουμε μια προσπάθεια καταγραφής και των κατεδαφισμένων, κυρίως μέσα από βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα. Επίσης θα έχουν συγκεντρωθεί προφορικές μαρτυρίες που δίνουν πληροφορίες για την ιστορία των κτιρίων και της πόλης. Όλα αυτά καταχωρούνται σε μία πολύ αναλυτική βάση δεδομένων που σχεδιάστηκε ειδικά για το πρόγραμμα και είναι ελεύθερα προσβάσιμη. Απώτερος στόχος είναι να ενταχθεί το ενδιαφέρον για την αρχιτεκτονική κληρονομιά στην καθημερινή ζωή των κατοίκων και των επισκεπτών της πόλης».
Κατοικία της δεκαετίας του ’30 στη συνοικία Κηπούπολη Κυπριάδου
Ζαλοκώστα 9
Το 21ο Δημοτικό Σχολείο σε διατηρητέο κτίριο του 19ου αι
Η ανέγερση αυτής της πολυκατοικίας στην Ακαδημίας 37 ολοκληρώθηκε το 1938
Info: Όλες τις πληροφορίες μαζί με φωτογραφικό υλικό από την έως τώρα πορεία της καταγραφής μπορείτε να τις δείτε εδώ: www.docathens.org. Άμεσα αναμένεται να λειτουργήσει εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα, μέσω της οποίας περνώντας έξω από ένα κτίριο θα μπορείτε να παίρνετε πληροφορίες για την ιστορία του. Στην ιστοσελίδα www.monumenta.org θα μάθετε για τις ώρες και το πού γίνονται καθημερινά οι καταγραφές, τις οποίες μπορεί να παρακολουθήσει όποιος θέλει.
19°
