Το περίγραμμα των παλιών νεοκλασικών καθρεφτίζεται στα θολά, ανήλιαγα νερά του Κηφισού. Από πάνω του, ένας άλλος ποταμός –ποταμός αυτοκινήτων– ρέει οργισμένα. Τέρμα Σμολένσκι. Εκεί έχει δοθεί το ραντεβού με τους παρακηφίσιους κατοίκους. Στη διάβαση πεζών που ενώνει το Νέο Φάληρο με το Μοσχάτο· με το ηχείο των διερχόμενων αυτοκινήτων να ουρλιάζει αδιάκοπα. Εκεί όπου ο ποταμός θυμίζει το ακρωτηριασμένο σώμα του θεοποιημένου Κηφισού στο αέτωμα του Παρθενώνα.
Ο Μιχάλης Γκιων τραβάει τις βαριές κουρτίνες. «Το βράδυ τα φώτα της λεωφόρου είναι εκτυφλωτικά. Δεν μπορούμε να κοιμηθούμε» δικαιολογείται. Το διώροφο σπίτι του «έχει χάσει τον ήλιο, το οξυγόνο», και όπως φαίνεται έχει χάσει και τη νύχτα. Τα ηχοπετάσματα έχουν φανεί χρήσιμα μόνο στους γκραφιτάδες. Τα πολύχρωμα tags διακηρύσσουν μια άλλη κραυγή κατά του αυτοκινητόδρομου.
Οι φωνές που υπερασπίζονται τον Κηφισό ηχούν για πρώτη φορά το 1996, όταν το ΥΠΕΧΩΔΕ ανακοινώνει τα σχέδιά του να θάψει το ποτάμι κάτω από έναν οδικό άξονα. Παρά τις καθησυχαστικές δεσμεύσεις, το έργο τίθεται σε κυκλοφορία το 2004 χωρίς την υλοποίηση των περιβαλλοντικών όρων. Πέντε χρόνια μετά, τίποτα δεν έχει αλλάξει. Εγκλωβισμένα τα νερά του ποταμού λιμνάζουν στις δύσοσμες εκβολές του, όπου ευδοκιμεί κάθε μορφή μόλυνσης, οι κατασκευές των ηχοπετασμάτων όχι μόνο είναι ακατάλληλες αλλά δεν καλύπτουν όλη την οικιστική ζώνη, η άσφαλτος λειτουργεί σαν γιγαντιαίο θερμοκήπιο που απελευθερώνει θερμότητα τις βραδινές ώρες, οι υποτυπώδεις φυτεύσεις λυγίζουν ξερές.
Το φυσικό τοπίο των εκβολών του Κηφισού, τόπος συνάντησης για τις γειτονικές περιοχές, διασώζεται μόνο στις φωτογραφίες. Κραταιοί ευκάλυπτοι λούζονταν στην κοίτη του, πιτσιρίκια έκαναν κοπάνες για τα πρώτα τσιγάρα και τα πρώτα ραντεβού, παππούδες ψάρευαν υπομονετικά στις όχθες του. Μόνο ένας τολμηρός μετανάστης ξυπνάει μνήμες από την αίγλη της εποχής, ψάχνοντας για χέλια στα λιμνάζοντα νερά. Ο Νίκος Μεταξάς, κάτοικος Μοσχάτου, αναπολεί τον τόπο της εφηβικής κατάκτησής του. «Αν έφτανες μέχρι το ποτάμι, σήμαινε πως είχες μεγαλώσει. Και είναι πολύ άσχημο να βλέπεις ένα τερατούργημα να καταστρέφει τα παιδικά σου όνειρα. Όσο ευχάριστη ήταν η εμπειρία του Κηφισού τότε, τόσο οδυνηρή είναι σήμερα. Δεν αδικώ όσους πιστεύουν ότι ο Κηφισός είναι δρόμος».
Οι μαθητές του 5ου Δημοτικού Σχολείου Ρέντη μεγαλώνουν με αυτή την πεποίθηση. Ο Κηφισός είναι μια απέραντη λεωφόρος που αρχίζει έξω από τα κάγκελα του προαύλιού τους. Οι παιδικές φωνές σβήνουν κάτω το θόρυβο του αστικού αυτοκινητόδρομου, «τρανή απόδειξη της αναλγησίας του ΥΠΕΧΩΔΕ που δεν ενδιαφέρεται να διασφαλίσει ούτε το δικαίωμα στη γνώση» διαμαρτύρεται ο Ρουσέτος Λιβαδάρος, μέλος της κίνησης πολιτών «Μεσοποταμία».
«Σε κάθε μέτρο του αυτοκινητόδρομου ανακαλύπτεις μια καινούργια απόδειξη της βάναυσης παραβίασης της νομοθεσίας».
Αναζητώντας τα ίχνη του Κηφισού βόρεια της πόλης, θα σκοντάψουμε σε περισσότερες από 500 βιομηχανίες που τον πλημμυρίζουν με απόβλητα, στις πολλαπλές καταπατήσεις στην αστική ζώνη, σε μπαζώματα, στις μικρές χωματερές που προβάλλουν κάθε τόσο μέσα στην κοίτη του. Εδώ ο Κηφισός είναι no man’s land. Το προεδρικό διάταγμα που θεσπίστηκε το 1994 για την προστασία του, επιβάλλοντας την απομάκρυνση όλων των εγκαταστάσεων που βρίσκονται μέσα στις ζώνες προστασίας, δεν υλοποιήθηκε ποτέ. «Δεν υπάρχει ούτε ένα τ.μ. που δεν έχει καταπατηθεί» λέει ο πρόεδρος της «Οικολογικής Εξόρμησης Αττικής» Παναγιώτης Τσίτουρας.
Το νερό που ρέει γάργαρο στα ρέματα του ποταμού στη Νέα Κηφισιά σε κάνει να ξεχάσεις την εικόνα της υδάτινης αρτηρίας που είδες νωρίτερα να αργοπεθαίνει. Η φωνή του Νταλάρα σε επαναφέρει απότομα στην πραγματικότητα. «Ακούγεται από το αυθαίρετο» εξηγεί ο κ. Τσίτουρας και δείχνει την κατοικία που μόλις διακρίνεται μέσα απ’ τις φυλλωσιές. Κάπου στο Μενίδι, ο Κηφισός κυλάει κάτω από μια μπαζωμένη έκταση πολλών στρεμμάτων που έχει καταπατήσει ιδιώτης. Κοντά στην Εθνική ένα νεκροταφείο είναι χτισμένο στις όχθες του. Παρ’ όλα αυτά, ο πρόεδρος του ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών) Χρήστος Σμυρνιώτης βεβαιώνει πως «το ελεύθερο κομμάτι του Κηφισού, αν προηγουμένως απομακρυνθούν οι οχλούσες δραστηριότητες, είναι ένα παρθένο οικολογικό πάρκο. Η κοίτη του μέχρι και το ύψος της Κηφισιάς έχει περιοριστεί, αλλά η ρύπανση δεν είναι αισθητή».
Η υποβάθμιση των αστικών ποταμών σε όλο τον κόσμο είναι προϊόν της αχόρταγης εκμετάλλευσης γης. Τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, η αξία τους έρχεται ξανά στην επιφάνεια. Αντίστοιχα, αν ο Κηφισός δεν είχε κακοποιηθεί τόσο βάναυσα θα λειτουργούσε ως πηγή αστικού πλούτου, ως «φυσικό κανάλι ψυχρών αέριων μαζών μέσα στην πόλη. Θα ανέστρεφε το μικροκλίμα της έως και κατά 5 βαθμούς Κελσίου» εξηγεί ο αντιπρύτανης του ΕΜΠ και διευθυντής του Εργαστηρίου Αστικού ΠεριβάλλοντοςΓιάννης Πολύζος. «Αλλά ας μην περιοριζόμαστε στις διαπιστώσεις· υπάρχουν πολλά περιθώρια βελτίωσης. Πρέπει πάση θυσία να σώσουμε το βόρειο κομμάτι του ποταμού και να αναβαθμίσουμε το νότιο, εκεί που ο Κηφισός είναι πια αστικός αυτοκινητόδρομος». Οι πολίτες που μάχονται για την προστασία του πρόκειται να ζητήσουν τη συνδρομή των ευρωπαϊκών δικαστηρίων. «Είμαστε αποφασισμένοι να βελτιώσουμε την ποιότητα της ζωής μας» λέει ο κ. Λιβαδάρος. «Θα απαιτήσουμε την άμεση και ουσιαστική υλοποίηση των περιβαλλοντικών όρων. Φοβόμαστε την οργή της φύσης που θάψαμε. Η πιθανότητα μιας μεγάλης πλημμύρας είναι στην πόρτα μας».
Οι ρυθμοί ανάπτυξης της Αθήνας κατατάσσουν στη σφαίρα της ουτοπίας, σύμφωνα με τον κ. Σμυρνιώτη, την επαναφορά του Κηφισού στη ζωή. «Είναι το τελευταίο πράγμα που θα επιτευχθεί γύρω από τη διάσωση των ποταμών» εκτιμά. Από την άλλη, ο Απόστολος Αλωνιάτης, μέλος της κίνησης πολιτών «Κηφι-SOS», μένει πιστός στο όραμα. «Αγωνιζόμαστε να γίνει της Κορέας» σαρκάζει, παραπέμποντας στο παράδειγμα της Σεούλ, όπου το 2005 ένας διπλός υπερυψωμένος οδικός άξονας κατεδαφίστηκε για να αναδείξει τον ποταμό Τσεονγκιτσεόν. «Αυτή είναι η λύση αν θέλουμε να ανακουφιστεί πραγματικά η περιοχή. Το ποτάμι πρέπει να αποδοθεί στην πόλη, εκεί ανήκει» λέει. Και δεν είναι ο μόνος που πιστεύει ότι ο Κηφισός είναι ακόμα ποταμός.
Ο άνθρωπος που θέλει να αναπλάσει τον Κηφισό
«Στην αρχή νόμιζα ότι ήταν virtual reality». Η έκπληξη για την επιτυχία του εγχειρήματος στη Σεούλ ήταν η ώθηση που χρειαζόταν ο αρχιτέκτονας - πολεοδόμος Βασίλης Ζώτος. Ξεκινώντας το 2007, συνέταξε με την ομάδα του (μέλη του «Συνδέσμου Αποφοίτων Βρετανικών Πανεπιστημίων BGS») μια μελέτη που μεταμορφώνει τον Κηφισό σε γραμμικό πάρκο 25 χλμ., το οποίο θα εκτείνεται από τις πηγές του σε Πάρνηθα και Πεντέλη έως τις εκβολές του. «Δίνουμε ένα όραμα. Ο Κηφισός μπορεί να γίνει το θαύμα της πόλης» σημειώνει.
Η μελέτη προβλέπει την ορθολογική διαχείριση του νερού, την ενίσχυση της χλωρίδας στις πηγές του, τη δημιουργία ενός δικτύου πεζόδρομων, ποδηλατόδρομων και υψηλού πρασίνου στο σημείο όπου ο ποταμός συναντά την πόλη, και την αναβάθμιση των εκβολών του μέσα από πυκνή φύτευση εκατέρωθεν του αυτοκινητόδρομου. Δεν αποκλείεται, δε, η μακροπρόθεσμη κατεδάφισή του.
Ο Κηφισός του Βασίλη Ζώτου (ιθύνων νους της αναγέννησης του Τάμεση στη δεκαετία του ’60) είναι ένας τόπος συγκρότησης της αθηναϊκής ταυτότητας, ένας πόλος έλξης για τους τουρίστες, μια ευκαιρία να ανέβουν κατακόρυφα οι αξίες γης πέριξ του ποταμού. Στον αντίποδα, η σημερινή κατάσταση «θυμίζει κάτι από τα περίχωρα της Αιγύπτου ή της Βομβάης. Δεν υπάρχει ευρωπαϊκή πόλη που να διαχειρίζεται με αυτό τον τρόπο το ποτάμι της. Είναι αυτό που ο ΜιχαήλΔεκλερής είχε χαρακτηρίσει οθωμανικό κατάντι».
18°
