Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση

«To πανεπιστήμιο μας διδάσκει την ανεκτικότητα: κυρίως πώς να ανεχόμαστε τους ανόητους» Jοhn Perry Barlow

Με αφορμή το διάλογο για την Παιδεία (στην πραγματικότητα, το σπασμένο τηλέφωνο και την ανταλλαγή ύβρεων ως συνήθως) εκθέτω μερικές σκέψεις σχετικά με τη λειτουργία των πανεπιστημίων: δικαιούμαι να ομιλώ· έχω φοιτήσει σε πέντε πανεπιστημιακά ιδρύματα· το τι έχουν δει τα μάτια μου (δεν) περιγράφεται.

Εκτός του ότι είμαστε πρώτοι στη φοιτητική μετανάστευση (60.000 Έλληνες σπουδάζουν στο εξωτερικό), εκτός του ότι στην Ελλάδα υπάρχουν 220.000 προπτυχιακοί και 68.000 μεταπτυχιακοί φοιτητές, είμαστε τελευταίοι στην ανάγνωση βιβλίων και στη γενική φιλομάθεια. Οι επιστήμονες που θα μπορούσαν να εργασθούν ως ερευνητές και διδάσκοντες στα ελληνικά ΑΕΙ αναζητούν θέσεις σε άλλες χώρες ή στρέφονται σε μη-ακαδημαϊκές δραστηριότητες. Αυτό που τους απωθεί δεν είναι ούτε οι πλημμελείς υποδομές, ούτε η χαμηλή ποιότητα των συγγραμμάτων, ούτε η ελλιπής χρηματοδότηση. Tο πρόβλημα είναι το αλλοπρόσαλλο πλαίσιο λειτουργίας των ΑΕΙ τα οποία βρίσκονται σε κατάσταση διάλυσης από το 1974.

Αρχικά, χρειάζεται επαναπροσδιορισμός του «πανεπιστημιακού ασύλου». Η ελεύθερη διακίνηση ιδεών και η προστασία της έρευνας και της διδασκαλίας από επεμβάσεις της εξουσίας πρέπει να θεωρούνται δεδομένες. Όμως το άσυλο έχει υπονομευθεί από τους πιο φανατικούς του υποστηρικτές. Το πανεπιστήμιο δεν είναι Φαρ Γουέστ: έχει γίνει παρεξήγηση· το ότι κάθε διαμαρτυρόμενη κοινωνική ομάδα οχυρώνεται στον πανεπιστημιακό χώρο, καταλαμβάνει κτήρια, προπηλακίζει διδάσκοντες και επιδίδεται σε ασχήμιες και καταστροφές αποτελεί εγχώρια και παγκοσμίως μοναδική ερμηνεία του πανεπιστημιακού ασύλου. Τα προβλήματα της παιδείας δεν λύνονται με την κατάλυση των θεσμών, λύνονται με την ενίσχυσή τους.

Το πολίτευμα πρέπει να εγγυάται την ελεύθερη διακίνηση ιδεών (όλων των ιδεών, «ελκυστικών» και μη) και να εξασφαλίζει το σεβασμό στους νόμους στον πανεπιστημιακό χώρο. Άρα, το άσυλο, υπό τη σημερινή έννοια, πρέπει να καταργηθεί.

Στη συνέχεια, με προϋπόθεση τη νομιμότητα, χρειάζεται αναβάθμιση, εκσυγχρονισμός και εντατικοποίηση των σπουδών. Ωράρια, μαθήματα, υποχρεωτικές παρουσίες, εργαστήρια, δραστική μείωση των διακοπών (παρά το δυσμενές κλίμα, το διαρκές καλοκαίρι), διαλέξεις, ξανά μαθήματα. Η παρακολούθηση μαθημάτων χιλιάδων ωρών και η μελέτη άλλων τόσων χιλιάδων ωρών είναι αναγκαίες για πτυχία με περιεχόμενο. Πράγματι πολλοί φοιτητές ανθίστανται στην εντατικοποίηση· σε όποιον όμως δεν αρέσει η μόρφωση και η εξειδίκευση μπορεί να στραφεί σε άλλες δραστηριότητες, οι οποίες μάλιστα ίσως αποβούν πιο κερδοφόρες. Έτσι κι αλλιώς, στην Ελλάδα όποιος μπαίνει στο πανεπιστήμιο –δηλαδή ο μισός νεανικός πληθυσμός– κυνηγάει την αποκατάσταση και μέχρι προσφάτως την αναρρίχηση στη μεσαία τάξη· τέτοια είναι η παιδεία μας και η νοοτροπία μας· συντηρητική, μικροαστική· οι στόχοι μας και τα μέσα που χρησιμοποιούμε ανήκουν σε κοινωνία του 19ου αιώνα· ούτε καν των αρχών του 20ού. (Reality check: παρά τις προσδοκίες, τα πανεπιστήμια παράγουν ανέργους, υποαπασχολούμενους και πικραμένους.)

Η σημερινή κατάσταση διαμορφώνεται περίπου ως εξής: οι πανεπιστημιακοί αμελούν τα καθήκοντά τους λόγω οκνηρίας ή πολυθεσίας ή και τα δύο (εξαιρέσεις υπάρχουν)· επίσης λόγω συστηματικής κολακείας των φοιτητών (να μην πιέζουμε «τα παιδιά»! τα «παιδιά» είναι οι πελάτες μας και οι ψηφοφόροι μας)· όσο για τους φοιτητές, επιζητούν εύκολα πτυχία που να αποτελούν τη φυσική συνέχεια του χαμηλού επιπέδου του σχολείου. Και απαιτούν αυτά τα πτυχία να αντιστοιχούν σε εργασιακές θέσεις και μάλιστα σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Χρειάζεται λοιπόν ωράριο εργασίας: η διδασκαλία δεν είναι πάρεργο και χόμπι. Πουθενά αλλού οι φοιτητές δεν διαπρέπουν τόσο στο τάβλι και στους φραπέδες, στο χαζολόγημα στα τραπεζάκια των πολιτικών νεολαιών και στους βανδαλισμούς. Xρειάζεται ιεραρχία, εργασιακό ήθος· έλεγχος. Και πάλι: σε όποιον δεν αρέσει ας παραιτηθεί. Όποιος δεν πειθαρχήσει να απολυθεί. Χρειαζόμασε περισσότερες διδακτικές ώρες, περισσότερες ώρες συνάντησης φοιτητών-καθηγητών, περισσότερες ώρες έρευνας. Υπάρχει πράγματι φαύλος κύκλος: τα λεγόμενα «κεκτημένα» δικαιώματα των φοιτητών, του διδακτικού προσωπικού και των διοικητικών υπαλλήλων: ο καθένας προωθεί τα δικά του συντεχνιακά αιτήματα· όσο για τις φοιτητικές διεκδικήσεις ταυτίζονται με τη μείωση παροχής γνώσης.

Επίσης, θεωρώ απαραίτητη τη δημιουργία διετούς φοίτησης κατά την οποία θα διδάσκονται μαθήματα γενικής γνώσης και θα προετοιμάζεται ο σπουδαστής για την επαγγελματική του επιλογή. Ακόμα κι αν τελικά δεν κάνει καμιά επιλογή, θα έχει κερδίσει δυο χρόνια εκπαίδευσης μετά το σχολείο. Τα τελευταία πενήντα χρόνια, ζητείται από παιδιά 15-16 ετών να αποφασίσουν για το μελλοντικό τους επάγγελμα: είναι πάρα πολύ νωρίς. Άρα, μετά το λύκειο, διετής ανώτατη εκπαίδευση και, στη συνέχεια, αν μπορούμε και θέλουμε, ανώτατη επαγγελματική εκπαίδευση κύρους. Πράγμα που σημαίνει κατάργηση των φροντιστηρίων· ένα ακόμα πρόβλημα που διαρκεί μισόν αιώνα. Η ιδιωτική εκπαίδευση θα ατονήσει μόνον αν υπάρξει δημόσια εκπαίδευση στο ύψος των περιστάσεων. Η παιδεία πρέπει να είναι δωρεάν και υποχρεωτική μέχρι το απολυτήριο.

Παραλλήλως, επιβάλλεται δραστική μείωση του ποσοστού συμμετοχής των φοιτητών στις εκλογικές διαδικασίες: οι εκπρόσωποι των φοιτητών είναι όργανα των κομμάτων· τα κόμματα παράγουν ποίμνια· έτσι, εισάγονται εξωγενή, κομματικά κριτήρια σε αποφάσεις και επιλογές: κομματικοποιημένοι φοιτητές αποφασίζουν για θέματα περί των οποίων δεν έχουν ιδέα. (Όσο για τις φοιτητικές εκλογές, οι υποψήφιοι θα έπρεπε να κατεβαίνουν ως άτομα, όχι ως παρατάξεις.) Εκτός του ότι πρέπει να ελεχθεί το ποιος αναδεικνύεται διδάσκων, πρέπει να επιβληθούν αυστηρά κριτήρια για τη μονιμότητα, για τους «αιώνιους φοιτητές», για την παραβατική συμπεριφορά (αντιγραφή, λογοκλοπή, «φιλικές» σχέσεις διδασκόντων-διδασκομένων κτλ) ώστε να σταματήσει η ισοπέδωση προς τα κάτω. Η χαμηλή χρηματοδότηση της έρευνας, η υπεραριθμία των διδασκόντων (ή η έλλειψή τους), η κατάχρηση της δωρεάν διανομής συγγραμμάτων αποτελούν λεπτομέρειες μιας γενικής εικόνας όπου κάθε φιλοδοξία καταπνίγεται ως «καπιταλιστική» συμπεριφορά. Έχουμε ήθη σοσιαλιστικής γραφειοκρατίας.

Σημαντικές ευθύνες για την κατάσταση των ΑΕΙ –για το χαμηλό επίπεδο των σπουδών, για τη «χαλαρότητα» του ακαδημαϊκού προγράμματος, για τις χαμένες ώρες, για την αποσύνθεση της ακαδημαϊκής ζωής και την έλλειψη δημοκρατικών αξιών– έχουν όλες οι μεταπολιτευτικές κυβερνήσεις που πήραν λαϊκιστικές και πρόχειρες αποφάσεις. Έχει συζητηθεί πολλές φορές η θεσμική «κρίση» και η ανάγκη ενός ανοιχτού, αλλά στέρεα οργανωμένου, πανεπιστημίου που να συμμετέχει στην οικονομική και πολιτιστική ζωή. Όλα έχουν συζητηθεί· κι όλα παραμένουν απαράλλακτα· ή, δεν μένουν απαράλλακτα· επιδεινώνονται. Ακόμα και στην πιο αβάσταχτη κατάσταση υπάρχει περιθώριο επιδείνωσης.