Past Forward

«Ο άνεμος σηκώνεται. Πρέπει να δοκιμάσουμε να ζήσουμε»

Paul Valéry, Tο νεκροταφείο κοντά στη θάλασσα

νεοχμοί

Δεν είμαι βέβαιη πώς γίνεται αντιληπτή η έννοια «λιτός» στη δημόσια συζήτηση. Είμαι βέβαιη όμως ότι η χρήση της εικόνας, τόσο προεκλογικά όσο και μετεκλογικά, από κάθε κατεύθυνση, κόμμα ή μέσο, κάθε άλλο παρά λιτή υπήρξε. Κατακλυσμιαία, βουλιμική και ανυπόφορα αφελής, θα μπορούσε ίσως να έχει έναν εναλλακτικό χαρακτήρα καρναβαλικού σοβαρογελοίου αν δεν είχε αντικαταστήσει τόσο δεσμευτικά το δημόσιο λόγο και τη δημόσια θέα.

Το λόγο που είναι όλο και πιο δύσκολο πια να αναγνωρίσουμε (ορθό ή λοξό), καθώς τον παρακολουθούμε να εκφέρεται γεμάτος συνθηματικές σκληρύνσεις, βολικές παραμορφώσεις και χονδροειδείς βεβαιότητες. Τη θέα που εθιστήκαμε να μετράμε σε πολλαπλά format αλλά πάντα με όρους επικών trailer, western συμβολικών κάδρων, clip βλακωδών stand up comedy και flashes σκηνών συνωμοσίας. Τα κόμματα δεν επέτρεψαν στην πραγματικότητα να χαλάσει τη ρητορική των δύο blockbuster κλισέ (φόβος-ελπίδα) και ο Έλλην λαός έβαλε τη σφραγίδα του όπου και όπως μπόρεσε.

Το φαινόμενο θα μπορούσε να είναι από ενδιαφέρον έως και ριζοσπαστικό (αν όχι για όλους, τουλάχιστον για όσους μελετούν τις διαστροφές του πολιτισμού της εικόνας), αν οι πρωταγωνιστές του είχαν κάποια έστω πραγματικά ταλέντα: στέρεη γνώση, συναισθηματική ευφυΐα, το χιούμορ και την επιδεξιότητα που απαιτούν οι μη συμβατικές αναθεωρήσεις και οι ριζικές ανατροπές στο ναρκοπέδιο της εικόνας.

Προς το παρόν, η ανοίκεια (και εξηγήσιμη με ακραία, και πιθανώς κοντόθωρα, ωφελιμιστικούς όρους) κυβερνητική συγκατοίκηση της (πλέον φαιδρής) δεξιάς και της αριστεράς τροφοδοτεί ανόητες και υποκριτικές εκδοχές ενός νέου δημόσιου φέρεσθαι και του ανάλογου laissez faire (life style είναι και αυτό δυστυχώς) το οποίο μάλιστα, εκόντες άκοντες, καλούνται να διαχειριστούν και όσοι ακόμη καταλαβαίνουν καλύτερα.

Η αντιπολιτευτική πρακτική, ληθαργική και ανούσια ούτως ή άλλως, αντανακλά απλώς τα τεκταινόμενα, ενώ ένας υπόκωφος εθνικισμός άλλου τύπου, πολύ πιο επικίνδυνος από τον αναγνωρισμένο ως «νεοναζιστικό», συγκροτεί ήδη εκείνο το περίφημο μαύρο φιλμικό καρέ (black frame) που δεν «διαβάζεται» από το ανθρώπινο μάτι αλλά εγγράφεται στο υποσυνείδητο του θεατή στις ταινίες ευφορικά έντονης δράσης.

Με αφορμή μια πρόσφατη, ελαφρώς ασυνάρτητη, ανάρτηση που συνέδεε τις εξελίξεις στην ελληνική πολιτική σκηνή με τις ευρωπαϊκές αντιδράσεις κάνοντας χρήση του αμφίσημου όρου newfangled (= νεοσύστατος ή νεο-αναπτυγμένος και δύσκολα κατανοητός), θυμήθηκα και μεταφέρω μια σχετική αναφορά του Κορνήλιου Καστοριάδη σε αυτόν: ενώ αναλύει τον Αισχύλειο «Προμηθέα Δεσμώτη» ως «κορυφή της ποιητικής τραγικής γλώσσας», ανιχνεύει «τον αυθαίρετο και αδικαιολόγητο χαρακτήρα κάθε εξουσίας», ερμηνεύει την προσωρινότητά της ως αναγκαία πληρωμή «ποινής και αποζημίωσης», σταματά στον ιδιαίτερα τραχύ χαρακτήρα κάθε νεοπαγούς αρχής και σημειώνει:

«Στον Προμηθέα ο Ήφαιστος (στ. 35) περιγράφει αυτή τη φύση της εξουσίας, και ειδικότερα της νεοπαγούς εξουσίας: άπας τραχύς όσης αν νέον κράτη, όλοι όσοι ανέβηκαν πρόσφατα στην εξουσία, όσοι μόλις κατέλαβαν την εξουσία, είναι σκληροί, ανελέητοι. Και ο χορός, στους στίχους 149-151: νέοι οἰκονόμοι κρατοῦσ’ Ὀλυμπου, νέοι κυβερνώντες βασιλεύουν στον Όλυμπο, νεοχμοῖς δέ δή νόμοις Ζεῦς ἀθέσμως κρατύνει, και ο Δίας, με καινούργιους νόμους (η ελληνική όμως λέξη λέει πολύ περισσότερα από αυτό), ασκεί μια εξουσία χωρίς κανόνες. Νεοχμός είναι αυτός που θα μεταφράζαμε στα Αγγλικά με το new­fangled, ένα είδος νέας, περίεργης ανακάλυψης». (Σεμινάριο της 25ης Απριλίου 1984. Η πόλις και οι νόμοι, Σεμινάρια 1983-1984)

Aς θυμηθούμε ενδεικτικά εδώ την ανήσυχη και διερευνητική προσπάθεια του Giorgio Agamben, στις ομιλίες του στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 2013, να περιγράψει το ευαίσθητο πλαίσιο και κυρίως το «κρυμμένο», ανομολόγητο στοιχείο στα θεμέλια μιας τέτοιας «ανακάλυψης». Αν δεχτούμε, όπως είπε, ότι η αδημία είναι πραγματικότητα κρυμμένη, που γνωρίζουμε αλλά δεν συζητάμε –ο λαός είναι απών, καθώς αντιπροσωπεύεται στη δημοκρατία όπως την ξέρουμε–, πώς μπορεί να έχει κεντρικό ρόλο στην πολιτική και τη συζήτηση για αυτήν και πώς θα φανταστούμε μια δημοκρατία όπου η «απουσία» του θα γίνει παρουσία; Για τον Agamben, ένας τρόπος είναι «να σκεφτούμε πάνω σε σχέσεις που δεν μπορούν να ιδιοποιηθούν». (Θέατρο «Εμπρός», 18/11/13) 

Προκειμένου να εξειδικεύσουμε τα παραπάνω με έναν πιθανό χώρο τέτοιων σχέσεων, θα ανατρέξουμε στο νέο Υπερ-υπουργείο Παιδείας, Πολιτισμού και Έρευνας. Εκεί όπου υπουργοί και αναπληρωτές (αλλά και το περιβάλλον που έχει ακόμη πίστη στη σημασία των συγκεκριμένων θεσμών) θα πρέπει να επιδοθούν σε εντατικές άσκησεις παιδαγωγικής και επινοητικότητας προκειμένου να βρεθεί και να ισχύσει στο χώρο αναφοράς τους ένας άλλος σχηματισμός. Σχηματισμός που, όπως ένας ζωντανός οργανισμός, θα ανοίγει, με τρόπο φυσικό και αποτελεσματικό, πολλούς κώδικες την ίδια στιγμή και θα επιτρέπει τη δημιουργία πολλαπλών, ταυτόχρονων νοημάτων.

Αντί άλλης ευχής για επιτυχία και κοσμοϊστορικές ρήξεις, όπως οι πολλές που ακούστηκαν τελευταία, δανείζομαι και σημειώνω το εξής συμβολικό και πρωτότυπο: Η επιμελήτρια Chus Martinez έχει χρησιμοποιήσει ευφυώς την εικόνα του «ερωτευμένου χταποδιού» για να περιγράψει την αποτελεσματικότητα μιας νέας αποκεντροποιημένης αντίληψης στην αναγκαία κατανόηση και ενεργοποίηση του κοινωνικού και των θεσμών του. «Το χταπόδι είναι το μόνο ζώο που έχει τμήμα του μυαλού του εγκατεστημένο στα οκτώ άκρα του. Χωρίς κεντρικό νευρικό σύστημα κάθε άκρο “σκέφτεται” και “αισθάνεται” τον γύρω κόσμο με πλήρη αυτονομία και παρόλαυτά κάθε άκρο είναι μέλος του ίδιου ζώου... Η τέχνη μας επιτρέπει να καταλάβουμε τον κόσμο με τρόπους πέρα από τη γλώσσα. Η τέχνη είναι το ερωτευμένο χταπόδι». (www.e-flux.com/journal/the-octopus-in-love)

Κώστας Ρουσσάκης, Pavilion, γλυπτική εγκατάσταση, 2015

δευτερόποτμοι

Τουλάχιστον δύο πρόσφατες διοργανώσεις τέχνης τοποθέτησαν το αίτημα-αίνιγμα αυτής της φράσης επιτυχώς, αν και με άλλους όρους. «Είμαι πεπεισμένος ότι ο μόνος τρόπος να έχει κανείς πρόσβαση στο παρόν είναι η αρχαιολογία» είπε ο Agamben εκείνη την ημέρα στο Εμπρός. Όχι για να το βαλσαμώσει ή εξιδανικεύσει, όπως εξήγησε, αλλά για βρει τη σκιά που η έρευνα για το παρόν ρίχνει στο παρελθόν. Για να σκεφτεί κανείς για παράδειγμα, ακόμα και πέρα από τις αρχές της πολιτικής όπως δημιουργήθηκαν εδώ.

Η πολύ καλή (σε εκθέματα και σχέσεις) έκθεση «Επέκεινα» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης επιχείρησε να χρησιμοποιήσει την ευρηματική έρευνα και μελέτη των αρχαιολόγων επιμελητών της (Νικόλαου Σταμπολίδη και Σταυρούλας Οικονόμου) ως μέσο για να επισημάνει την πανανθρώπινη διαχρονικότητα αυτών «που ο άνθρωπος φοβάται, ελπίζει και πιστεύει» (από το εισαγωγικό κείμενο του καταλόγου της έκθεσης). Η επιτυχία της έκθεσης έγκειται νομίζω σε κάτι παραπάνω. Στο ότι ερέθισε με τις επιλογές της (εντάσσω και τα κείμενα του καταλόγου σε αυτές) την ευρύτερη σκέψη γύρω από το θάνατο και τη ζωή. Ο λεπτομερέστερος αρχαίος μύθος του Κάτω Κόσμου, ο μύθος του «δευτερόποτμου», του «γεννημένου για δεύτερη φορά» (νεκροφανούς ή και νεκραναστημένου) Αρμενίου Ηρός, όπως αναφέρεται στην «Πολιτεία», και αναλύεται στον κατάλογο της έκθεσης «Επέκεινα» (κείμενο Fritz Graf) τροφοδοτεί σειρά αναφορών και συλλογισμών καθώς είναι ο μύθος του «ενδιάμεσου αφηγητή», του μάρτυρα και παρατηρητή που δεν κρίνεται αλλά έχει πρόσβαση σε πολλούς Κόσμους.

Είδα την έκθεση προσεκτικά και επανειλημμένα, συμμετείχα με μεγάλο ενδιαφέρον στο σχετικό κύκλο διαλέξεων και βλέπω, όπως και πολλοί άλλοι, θετικά και αισιόδοξα την όλο και πιο συστηματική πρωτοβουλία του Κυκλαδικού να θεμελιώσει το διάλογο αρχαίου-σύγχρονου με άξονα τη μοναδική συλλογή και τις διεθνείς σχέσεις του.

Ωφείλω ωστόσο να επισημάνω γενικότερα (με τη διπλή ιδιότητα του αρχαιολόγου και του θεωρητικού της σύγχρονης τέχνης) ότι ο διάλογος αυτός θα διευρυνθεί και θα γίνει δραστικός μόνο όταν είναι διαρκής, ζωηρός και ισοδύναμος: όταν γίνει κατανοητό ότι ο αδύναμος, συχνά αυτάρεσκος και ενίοτε απλοϊκά φορμαλιστικός (ή και σκηνογραφικός) χαρακτήρας αρχαιολογικών προσεγγίσεων στο σύγχρονο είναι το λιγότερο άδικος απέναντι στην εν γένει πιο επίμονη και σχολαστική έρευνα των σύγχρονων για το αρχαίο. Είναι προπάντων άνισος της αξίας των συμμετεχόντων και της δημιουργικής πρόκλησης που συνιστά ο ίδιος ο διάλογος, όταν διεξάγεται ως fair play. Αυτό είναι πολιτιστικό πεδίο ιδιαίτερα προνομιακό για χώρες σαν την Ελλάδα, περιοχή κριτικής σκέψης σε χρόνια αδράνεια, καταρρακωμένη από κλισέ και ανασφάλειες και άρα τόπος πλήρης δυνατοτήτων, όπου ο νέος υπουργός Πολιτισμού θα μπορούσε να κάνει διαφορά άμεση, πραγματική και χρήσιμη.

και ο καιρός

Μικρή σε διάρκεια (μόλις τριήμερο), με ελάχιστα μέσα, με ποιητική αιχμηρή, και οικονομία που αποκαθιστά την τιμή τόσο της εικόνας όσο και της πραγματικής έννοιας του λιτού, η έκθεση «Πυροτεχνήματα εκτός εποχής - Ριβιέρα» σε επιμέλεια της Γαλήνης Νόττι, ήταν μια «πρόσκληση σε μια επίσκεψη εκτός τόπου και χρόνου» στο κλειστό για το χειμώνα σινεμά των Εξαρχείων και το συμβολικό του Επέκεινα (30&31/1 & 1/2/15. Συμμετέχοντες καλλιτέχνες: Πάκυ Βλασσοπούλου, Ζωή Γιαμπουλντάκη, Mike Gibisser, Joan Jonas, Βαλεντίνα Κάργα, Χρυσάνθη Κουμιανάκη, Κοσμάς Νικολάου, Χριστόδουλος Παναγιώτου, Βασίλης Παπαγεωργίου, Κώστας Ρουσσάκης, Ελένη Φύλα. Πληροφορίες: galini.notti@gmail.com).

Ήταν με τις προσεκτικές συμμετοχές και την οργανική ένταξή τους στο χώρο, με τις φανερές ή μη εποχές του, ένας πραγματικός διάλογος με τη μυστική φύση των πραγμάτων, διάλογος ήσυχος και όχι προγραμματικός, φανταστικός και όχι φαντασμένος. Ο συνταρακτικός «Άνεμος» («Wind», 1968, film 16 mm) της Joan Jonas με άμεση αναφορά στο imagist poetry και τα γιαπωνέζικα haiku, πυροτεχνήματα χωρίς γιορτή, κρότοι ανύποπτοι στα αλαφιασμένα Εξάρχεια, φυσσαλίδες φθοροποιές, ένα Pavilion από λατάκια και πρόκες, ένας αναποφάσιστος ήλιος, μουσικά φανάρια, αρχεία εκτός συγχρονισμού και αυθαίρετα ημερολόγια, μια επιμελητική χορογραφία ακριβείας.

Τελικά αυτό που δήλωσε «άκαιρο», με τρόπο αφοπλιστικά μη ναρκισσιστικό, με το ήθος της αμφιβολίας και μέσα στον ορυμαγδό των ημερών, ήταν ό,τι πιο καίριο είδα ή άκουσα τελευταία.

Φωτό: Κώστας Ρουσσάκης, Pavilion, γλυπτική εγκατάσταση, 2015