Μπορεί η πολιτεία να αδιαφορεί για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, όμως η υψίφωνος Βάσω Παπαντωνίου την υποκαθιστά και μετά από χρόνια προσπαθειών το σπίτι που έζησε τα εφηβικά της χρόνια η Μαρία Κάλλας ετοιμάζεται για την υποδοχή της Ακαδημίας Λυρικής Τέχνης.
«Μπαίνοντας κανείς, βρισκόταν κατευθείαν σε έναν αρκετά μεγάλο χώρο, με μια μπαλκονόπορτα στο βάθος δεξιά κι ένα μικρό μπαλκόνι που έβλεπε στην ταράτσα του γειτονικού σπιτιού. Όλα σ’ αυτό το χολ-σαλόνι-τραπεζαρία με τη μεγάλη διαχωριστή τζαμαρία –τοίχοι, καναπέδες, ακόμα και χαλιά– ήταν μπλε σύμφωνα με το γούστο της Λίτσας. Το απαραίτητο πιάνο τοποθετήθηκε σχεδόν απέναντι και λίγο αριστερά από την είσοδο, στο πιο σκοτεινό μέρος του μεγάλου δωματίου όπου και θα παρέμενε σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που ακολουθεί. Η Λίτσα έγραψε πως τα δύο κορίτσια είχαν ξεχωριστά δωμάτια, αλλά κατά την Τζάκυ τις κρεβατοκάμαρες που έβλεπαν στην οδό Σκαραμαγκά τις είχαν “τη μία η μαμά και μια εμείς οι δύο μαζί”, ενώ τη γωνιακή θα την υπενοικίαζαν για ένα μικρό αλλά χρήσιμο εισόδημα…»
«Το σπίτι της Elvira de Hidalgo (Πατησίων 76) απείχε γύρω στα διακόσια μέτρα, πάνω στο ίδιο μάλιστα πεζοδρόμιο της οδού Πατησίων. Το καλοκαίρι, όταν η Μαρία τραγουδούσε με ανοιχτά παράθυρα, η de Hidalgo την άκουγε από το σπίτι της κι αναγνώριζε τη φωνή της…».*
1937. Η Μαρία Κάλλας έρχεται μετά το χωρισμό των γονιών της να μείνει με τη μητέρα της και την αδελφή της Υακίνθη στο διαμέρισμα της πολυκατοικίας στην οδό Πατησίων 61. Είναι έφηβη (14 χρονών) και κάνει όνειρα για μια καριέρα στα Λυρικά Θέατρα του κόσμου.
2014. Εξήντα εννιά χρόνια πέρασαν από τότε που έφυγε από το σπίτι. Η πολυκατοικία, γνωστή την εποχή που ζούσε εκεί η Κάλλας ως πολυκατοικία Παπαλεονάρδου −χτισμένη από τον αρχιτέκτονα καθηγητή του ΕΜΠ Κωνσταντίνο Κιτσίκη, μπολιασμένη με στοιχεία Αρ Νουβό− θα περάσει στη μνήμη ως «Το σπίτι που έζησε η Μαρία Κάλλας». Μια πλακέτα στην είσοδό της «ξεμπέρδευε» με τις υποχρεώσεις της Πολιτείας απέναντι στη μεγαλύτερη λυρική υψίφωνο όλων των εποχών. Ο σεισμός του 1999, όπως κάθε σεισμός, δεν έχει ιστορική μνήμη, γι’ αυτό και δεν σεβάστηκε το κτίριο. Το ΝΑΤ, στο οποίο ανήκει από το 1950, δήλωσε ανικανότητα να το επισκευάσει. Η παρακμή συνεχίζεται και μετά το 1989, αφού ποτέ ένας χαρακτηρισμός κτιρίου ως αρχιτεκτονικό μνημείο των νεότερων χρόνων δεν αρκεί να το σώσει, αν δεν συνοδεύεται και από έμπρακτες (οικονομικές) κινήσεις. Την πολυκατοικία θα τη θυμηθούμε με τις καταλήψεις και τις επεμβάσεις της αστυνομίας – στο μεταξύ ακόμα και η πλακέτα είχε εξαφανιστεί...
1997. Η Βάσω Παπαντωνίου δίνει στο Παρίσι όπου ζει, υπόσχεση στον εαυτό της να αποκαταστήσει μια διπλή αδιαφορία· να σώσει το σπίτι της Μαρίας Κάλλας και τη... Λυρική τέχνη. Η Ελληνίδα υψίφωνος με την (ουσιαστική) διεθνή καριέρα, συστήνει μαζί με τον Βασίλη Βασιλικό την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία για το κτίριο της Όπερας και της Ακαδημίας Λυρικής Τέχνης «Μαρία Κάλλας». Με το πάθος μιας Νόρμα χτυπάει πόρτες, κάνει επαφές, βρίσκει συμμάχους, φτάνει στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Γνωρίζει πως το Ίδρυμα θέλει να δημιουργήσει Εθνική Βιβλιοθήκη. Ρίχνει την ιδέα για Λυρική Όπερα και Ακαδημία, τους αναφέρει τον «Ιππόδρομο». Στο γραφείο της στο Παλιό Φάληρο μπορεί κάποιος να δει κορνιζαρισμένη την ευχαριστήρια επιστολή από το Ίδρυμα για τη συμβολή της στην ιδέα… Η Όπερα θα πραγματοποιηθεί. Μένει η Ακαδημία. Μπορεί στο όραμά της αυτά τα δυο να συμπεριλαμβάνονται σε συγκοινωνούντα κτίρια, αλλά θ’ αλλάξει παρτιτούρα. Στόχος της η Ακαδημία που ονειρεύεται να στεγαστεί στο «Σπίτι που έζησε η Μαρία Κάλλας». Το 2005 θα εμφανιστεί στο ΝΑΤ με σχέδια του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη. Δεν θα τα βρουν, αλλά δεν εγκαταλείπει. Θα μεταφέρει το όραμα στο κτίριο που στέγαζε το παλιό Ελληνικό Ωδείο στην οδό Φειδίου. Ούτε αυτό θα τελεσφορήσει και θα επιστρέψει στην Πατησίων 61.
2014. Το ΝΑΤ συμφώνησε, ο δήμος δέχτηκε να εμπλακεί στην υπόθεση, υπογράφτηκαν τα πρώτα έγγραφα και η Ακαδημία πλησίασε περισσότερο από ποτέ το σπίτι της Κάλλας. Το Gala Όπερας στο Ηρώδειο που συνδιοργανώνουν η Εθνική Λυρική Σκηνή και η Εταιρία για την Ακαδημία (21/9) έχει στόχο να συγκεντρώσει χρήματα για την εκπόνηση προωθητικής μελέτης για το κτίριο της Πατησίων 61.
* Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο του Νίκου-Πετσάλη Διομήδη, «Η άγνωστη Κάλλας», εκδ. Καστανιώτη. Η Λίτσα είναι η μητέρα της Κάλλας και Τζάκυ η αδελφή της.
Η Βάσω Παπαντωνίου ξεκινάει την ιστορία από την αρχή…
«Πάντοτε ένιωθα πως έχω ένα προσωπικό χρέος απέναντι στη Μαρία Κάλλας. Δεν την έχω δει ούτε ακούσει ποτέ από κοντά – αλλά δεν νομίζω πως έχει σημασία αυτό. Όταν ζούσα στο Παρίσι είχαμε πλησιάσει με τον Βασίλη Βασιλικό το φίλο μας Τζακ Λανγκ και του ζητήσαμε ένας δημόσιος χώρος να πάρει το όνομά της. Συμφώνησε για την πλατεία στην Pont de l' Alma. Λίγες ημέρες πριν από τα εγκαίνια σκοτώνεται εκεί η Λαίδη Νταϊάνα κι έτσι δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ, αφού το σημείο συνδέθηκε τόσο πολύ με το τραγικό γεγονός... Για μένα είναι ακόμα μια απόδειξη πως η μοίρα δεν ήταν ποτέ καλή με την Κάλλας και ό,τι κατάφερε το κατάφερε με επιμονή και δουλειά…
Η ανέγερση του Μεγάρου Μουσικής ήταν ένας ακόμα λόγος που με έκανε να επισπεύσω. Ένιωθα πως το Μέγαρο θα κατάπινε την Εθνική Λυρική Σκηνή και πως έπρεπε το συντομότερο να γίνει κάτι για να μη χαθεί αυτή μαζί με την ιστορία της. Ξεκίνησα μ’ ένα γκαλά για να διαφημίσω τους στόχους της Εταιρείας και ύστερα άρχισα τις συναντήσεις με τους ιθύνοντες. Χτύπησα πολλές πόρτες και βρήκα ανταπόκριση. Σκέφτηκα πως μόνο ένας μεγάλος οικονομικός ιδιωτικός φορέας μπορούσε να βοηθήσει. Για την ιστορία, πρέπει να σας πω πως όταν έκανα την πρώτη κρούση το 1999 στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος η απάντηση ήταν πως “δυστυχώς ήταν αργά γιατί έχει προηγηθεί ο Λαμπράκης που ζητάει την ανέγερση ενός Μεγάρου Μουσικής στη Σπάρτη!”. Το 2005 σε μια ημερίδα για το “Πολιτιστικό επίπεδο του Έλληνα” σε χορηγία του Νιάρχου επανήλθα με την πρόταση. Μιλώντας με τον τότε υπεύθυνο του Ιδρύματος έριξα την ιδέα για τον Ιππόδρομο. Μέχρι τότε, το Ίδρυμα σκεφτόταν την ιδέα της δημιουργίας Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Γουδή, στη θέση που είναι το Μπάντμιντον. Έτσι ξεκίνησαν όλα….
Αναφερόμενοι στην Ακαδημία μιλάμε για τη δημιουργία ενός πολύ ιδιαίτερου θεσμού, που προϋποθέτει μια εξαιρετικά προσεκτική προπαρασκευαστική διαδικασία, ώστε να λειτουργήσει με άριστο τρόπο. Μέχρι σήμερα μας είχε απορροφήσει η εύρεση του κτιρίου και τώρα που μπαίνουμε στη φάση υλοποίησης θα αρχίσουμε την επεξεργασία της λειτουργίας – δεν γνωρίζουμε ακόμη αν θα είναι με ιδιωτικά ή με μεικτά κριτήρια (και ο Δήμος, για παράδειγμα να συμμετέχει). Ακόμα και για τον όρο Ακαδημία θα χρειαστεί ένα νέο κυβερνητικό διάταγμα. Όραμά μου είναι να έρχονται σπουδαστές και απ’ έξω σε μια Ακαδημία, η οποία θα προσφέρει σπουδές για όλες τις ειδικότητες που αφορούν μια λυρική παράσταση – από τον τραγουδιστή, το μουσικό και το σκηνοθέτη μέχρι το φροντιστή και το φωτιστή...
Η Ακαδημία δεν θα έχει τη λογική της παροχής διπλωμάτων για να ανοίξει μετά κάποιος ένα Ωδείο. Θα ευχόμουν δε να γίνει και αιτία για έναν επαναπροσδιορισμό της μουσικής παιδείας, αλλά και να εξεταστεί το πώς δουλεύουν σήμερα τα ωδεία. Θυμάμαι κάποτε με είχαν καλέσει από ένα μεγάλο ωδείο σε επιτροπή προκειμένου να δώσουμε αριστεία σε κάποιους μαθητές. Αφού τους άκουσα, αρνήθηκα να το κάνω. Γιατί μπορεί να ήταν πολύ καλοί, αλλά με τίποτα δεν θα τους έλεγες άριστους και δεν ήθελα να τους καλλιεργήσω αυτή την ψευδαίσθηση – βγαίνοντας στο εξωτερικό θα ανακάλυπταν με οδύνη την αλήθεια. Το λυρικό τραγούδι είναι χώρος συντριβής και όχι έπαρσης και αυτό θέλω να καλλιεργηθεί στους σπουδαστές της Ακαδημίας, που ούτως ή άλλως θα επιλέγονται με πολύ αυστηρά κριτήρια.
Το Gala, που γίνεται σε τη συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή και τη συμμετοχή σπουδαίων τραγουδιστών, έχει στόχο να μαζευτούν χρήματα για την προωθητική μελέτη που αφορά το κτίριο. Είναι το πρώτο βήμα προκειμένου να ενταχτεί το πρόγραμμα σε ΕΣΠΑ… Όλη αυτή η περιπέτεια με έχει πείσει για κάτι: Όταν πιστεύει κάποιος πολύ σε κάτι και χωρίς να διεκδικεί τίποτα για τον ίδιο μπορεί να κατορθώσει… το ακατόρθωτο».
Info: Gala Όπερας, Ηρώδειο, 21/9, 20.30. Μουσική Διεύθυνση: Λουκάς Καρυτινός. €100-20. 210 3662100, 210 3612461, 210 3643725, www.nationalopera.gr
4°
