Ο Φιλοκτήτης στην Επίδαυρο

Στην έρημη Λήμνο θέλει παρατημένο από τους Έλληνες τον Φιλοκτήτη ο Σοφοκλής. Εκεί θα επιστρέψουν ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος προκειμένου να τον πάρουν μαζί τους στην Τροία, αυτόν και το τόξο του, ώστε να βγει αληθινός ο χρησμός για την «άλωση του Ίλιον». Οι πρωταγωνιστές της παράστασης που σκηνοθέτησε ο Κώστας Φιλίππογλου, Μιχαήλ Μαρμαρινός, Αιμίλιος Χειλάκης και Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, έρχονται για την A.V. αντιμέτωποι με τους ρόλους τους λίγο πριν την Επίδαυρο (18-19/7).

Αιμίλιος Χειλάκης (Νεοπτόλεμος)

Είναι ο Νεοπτόλεμος ο πιο αθώος ήρωας που έχεις υποδυθεί; Ο Νεοπτόλεμος βρίσκεται ανάμεσα σε δύο πυλώνες: στην ηθική του ηρωικού ανθρώπου που είναι ο Φιλοκτήτης και το εθνικό-πολιτικό συμφέρον που εκπροσωπεί ο Οδυσσέας. Ως γιος ενός ήρωα, του Αχιλλέα, είναι ένας στρατιώτης των Αχαιών για τον οποίο μάλιστα ο χρησμός λέει ότι «θα πάρει την Τροία». Η σύγκρουση ανάμεσα στην ηθική και το εθνικό-πολιτικό συμφέρον είναι τραγική. Αυτή η μεταστροφή του Νεοπτόλεμου, που ενώ στην αρχή, δασκαλεμένος από τον Οδυσσέα, λέει ψέματα, αποφασίζει να αποκαλύψει στον Φιλοκτήτη την αλήθεια, είναι η στιγμή που αντιμετωπίζει κάθε άνθρωπος στην καθημερινότητά του: είναι η στιγμή να μιλήσει ο εαυτός του.

Είναι και μια ιστορία ενηλικίωσης ο «Φιλοκτήτης»; Είναι μία ιστορία «ενηλικίωσης», διαφορετικής για τον κάθε ήρωα. Για τον Νεοπτόλεμο είναι η ευκαιρία να αποδείξει ότι είναι αντάξιος γιος του ήρωα πατέρα του, είναι η δικαίωση του ηρωισμού του. Για τον Οδυσσέα είναι η πιθανότητα αναίρεσης της πολιτικής σκέψης… Όσο για τον Φιλοκτήτη δεν έχει να κάνει με ενηλικίωση βέβαια, αλλά με την πρόκληση για μια βαθύτερη κοινωνικοποίηση. Το κείμενο του Σοφοκλή, σπουδαίο όσο λίγα.

Ποια σκέψη του σε άγγιξε; Υπάρχει μία μικρή φράση. «Όλα τα φέρνει ο χρόνος των ανθρώπων». Ο «Φιλοκτήτης» δεν είναι η τραγωδία του ανθρώπου σε σχέση με το θείο, σε σχέση με την ύβρη προς τους Θεούς, αλλά η τραγωδία του ανθρώπου σε σχέση με τον άνθρωπο.

Στην περιοδεία του «Φιλοκτήτη» παίξατε σε αρχαία θέατρα όπως αυτά του Δίον και της Μεσσήνης. Ήταν μια συνειδητή επιλογή αυτό; Σε ρωτάω ως συμπαραγωγό της παράστασης. Οι αρχαιολογικοί χώροι με ενδιαφέρουν πάρα πολύ και όχι μόνο επειδή είμαι μέλος του Διαζώματος (σωματείο με στόχο την ανάδειξη των αρχαίων θεάτρων με πρόεδρο τον Σταύρο Μπένο), στο οποίο συμμετέχω με όλη μου την καρδιά. Στόχος και σκοπός μου όταν ασχολήθηκα με το αρχαίο δράμα ήταν να κάνω παραστάσεις σε σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους. Ο πιο σημαντικός μετά την Επίδαυρο ίσως είναι ο αρχαιολογικός χώρος της Μεσσήνης. Αλλά όλα τα θέατρα στα οποία παίξαμε (ο αρχαιολογικός χώρος της Ίλιδας, των Οινιάδων, του Δίον), ή δεν παίξαμε (όπως αυτός των Φιλίππων, όπου δεν μας επετράπη να παίξουμε φέτος), πρέπει και επιβάλλεται να ανακτήσουν ξανά την ιδιότητά τους. Με έναν τρόπο καθόλου μεταφυσικό, το να ακουστεί αυτός ο λόγος έστω και «μεταφρασμένος» στο σήμερα, στους ίδιους χώρους, είναι σημαντικό. Αυτά τα θέατρα πρέπει να «φωτιστούν» πέρα από το «μουσειακό» τους χαρακτήρα. Πόσες χώρες έχουν μνημεία για τα οποία μπορούν να υπερηφανεύονται ότι λειτουργούν για τον λόγο για τον οποίο φτιάχτηκαν χιλιάδες χρόνια πριν;

Μιχαήλ Μαρμαρινός (Φιλοκτήτης)

Τι κρατά τον Φιλοκτήτη στη ζωή σε αυτή την ερημιά, πάνω σε αυτό το βράχο; Είναι ένα ερώτημα. Λέει ένας στίχος του Σεφέρη: «Μας βαραίνουν οι φίλοι που δεν ξέρουν πια πώς να πεθάνουν». Νομίζω πως «αυτό» που είναι πια πάνω στη Λήμνο από άνθρωπος έχει γίνει ιδέα και είναι δύσκολο να πεθάνει. Άλλωστε, όταν κάποιος έχει εξοβελιστεί από τη ζωή και τα πράγματα σαν τον Φιλοκτήτη, νομίζω πως δεν έχει καμιά σημασία ούτε η ζωή ούτε ο θάνατός του. Μένει εκεί, είναι εκεί.

Ακούγοντας το λόγο του Φιλοκτήτη νιώθεις πως είσαι απέναντι σε έναν πολεμιστή που έχει γίνει φιλόσοφος. Και είναι ακόμη πιο συμπαθής γιατί παρόλο που είναι σκλάβος της πληγής του, δεν έχει γίνει μισάνθρωπος. Είναι ίσως αυτό που τον κρατά και στη ζωή, το ότι έχει γίνει φιλόσοφος. Δεν ξέρω πώς μπορείς να είσαι φιλόσοφος και να μισείς τους ανθρώπους… Εντάξει, εκτός αν είσαι ο Φιοράν, ας πούμε, που έχει τους τρόπους του. Αισθάνομαι μία ευθύνη η δική μου προφορικότητα στον Φιλοκτήτη να διασώσει μία αξιοπρέπεια και μία απόσταση από τη μισανθρωπία. Ύστερα, αυτό που τον στηρίζει για να μη γίνει μισάνθρωπος είναι ότι ακόμα κάπου ελπίζει. Ελπίζει στον Σπερχειό, ελπίζει στα τοπία τα οποία εγκατέλειψε. Ελπίζει να επιστρέψει. Μόνο σε μια στιγμή απελπίζεται και λέει: «Δώστε μου ένα σπαθί ή ένα τσεκούρι γιατί δεν αντέχω τη φρίκη της προσδοκίας».

Μου δίνεις τέλεια πάσα για να σε ρωτήσω γι’ αυτό το όπλο από απόσταση, το τόξο, την ίδια στιγμή δόλιο και ευγενές. Ο λόγος που δεν με απασχόλησε το τόξο είναι ότι έχω ανεβάσει τον «Ηρακλή μαινόμενο», όπου υπάρχει μία τεράστια σκηνή όπου επιχειρηματολογούν υπέρ και κατά του τόξου. Με το τόξο μπορείς να πολεμήσεις με έναν άλλο τρόπο, ναι, αλλά μην ξεχνάμε ότι ένας πολύ μεγάλος ήρωας, ήρωας της σώμα με σώμα πάλης, ο Ηρακλής, είχε τόξο. Είναι μεγάλη η κουβέντα γι’ αυτό το ευγενές, αν θέλεις, όπλο. Έχει το τόξο μία διάσταση σχεδόν φιλοσοφική, ενώ στον πόλεμο της Τροίας έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό. Ο Πάρης σκότωσε με τόξο τον Αχιλλέα και σκοτώθηκε από το τόξο του Φιλοκτήτη.

Το τέλος δικαιώνει ή διαψεύδει τον Φιλοκτήτη; Είναι το ερώτημα του έργου όσον αφορά τη δραματουργία του. Υπάρχει μία τόλμη του δραματουργού Σοφοκλή που μέχρι την τελευταία ρανίδα αναπνοής του Φιλοκτήτη τον βάζει να λέει: «Δεν πάω στην Τροία. Τέλος». Το κοινό της εποχής γνώριζε πολύ καλά πως είναι ο μύθος και κατά συνέπεια πως πήγε στην Τροία και σκότωσε με το βέλος του τον Πάρη. Θεωρώ εξαιρετικό που μέχρι τη στιγμή που το έργο φτάνει στο καληνύχτα σας, ο Φιλοκτήτης αντιστέκεται σε αυτή τη μοίρα. Εκεί λοιπόν, σε εκείνη την εκπνοή, ο Σοφοκλής εμφανίζει ένα πρόσωπο που δεν είναι ακριβώς από μηχανής θεός, είναι φίλος του Φιλοκτήτη. Ο Ηρακλής, αν και ημίθεος, είναι φίλος του Φιλοκτήτη και ο αρχικός κτήτορας του τόξου. Έχει ένα χρέος απέναντί του ο Φιλοκτήτης. Και με βάση αυτό το δικαίωμα της φιλίας και της πρώτης κτήσης του τόξου, του λέει «πήγαινε». Και τότε ο Φιλοκτήτης δεν υπακούει στους ανθρώπους, υπακούει στο μύθο.

Έθιξες το θέμα της φιλίας. Η μοναξιά του Φιλοκτήτη είναι η μοναξιά του ήρωα που έχει προδοθεί από τους άλλους ή η μοναξιά του ήρωα που έχει προδοθεί από τον εαυτό του; Καταρχάς, δεν νομίζω ότι υπάρχει κανένας ήρωας που δεν συγκρούεται με τον εαυτό του, ούτε καν ο Οδυσσέας. Ο Φιλοκτήτης είναι πραγματικά μόνος χωρίς κανένα φίλο. Κι όταν ζητά από τον Νεοπτόλεμο να τον πάρει μαζί του, στην αρχή τού λέει την εξαιρετική φράση: «Δεν αντέχεται η μοναξιά, χωρίς να έχεις πλάι σου ανθρώπου βήμα». Η ακατοίκητη Λήμνος είναι η επινόηση του Σοφοκλή. Οι άλλοι δύο τραγικοί την παρουσιάζουν κατοικημένη. Ήταν πολύ τολμηρός, ειδικά στα τελευταία του χρόνια ο Σοφοκλής. Μιλάμε για 9 χρόνια μοναξιάς, πέτρινα χρόνια. Πραγματικά στην πέτρα ζούσε και γι’ αυτό στο συγκινητικό απόσπασμα στο τέλος του έργου αποχαιρετά το κύμα, τη σπηλιά του, την πέτρα, κάτι που είναι στο όριο του παγανιστικού, αλλά και του πάρα πολύ αληθινού. Η σχέση του με τα αντικείμενα είναι μία διδαχή σε μας που τα ξεχνάμε και τα πετάμε. Θα μου πεις, εδώ πετάμε ανθρώπους…

Πώς αντιστέκεσαι στις απόψεις σου για το έργο, όντας σκηνοθέτης ο ίδιος, και αφήνεσαι στις οδηγίες ενός άλλου ως ηθοποιός; Πρέπει να σου πω πως υπάρχει ένας άνθρωπος, ο Μιχαήλ… εντάξει, δεν διαχωρίζονται τόσο πολύ αυτά. Από την άλλη με ενδιαφέρει πολύ η άποψη του άλλου, με βοηθάει να αφήνομαι, πώς αλλιώς θα μπορούσα να λειτουργήσω ως ηθοποιός. Ο Κώστας Φιλίππογλου είναι πολύ ανοιχτός σε ιδέες, τον ενδιαφέρει να ακούσει την άποψή σου. Ακούει και ό,τι τον ενδιαφέρει το ενσωματώνει, το χρησιμοποιεί. Υπάρχει χώρος συνεργασίας και συνεννόησης.

Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης (Οδυσσέας)

Ο Οδυσσέας σε αυτή την παράσταση είναι η φωνή της λογικής. Καμιά φορά, όμως, η φωνή της λογικής είναι αντίθετη στην ηθική, στο καλό. Έτσι είναι; Έχει απαντηθεί αυτό από τους αρχαίους προγόνους μας: Αγαθό είναι το συμφέρον, είπαν. Ηθικό είναι αυτό που είναι το ωφελιμότερο για τους περισσότερους. Το ότι δεν σκοτωνόμαστε μεταξύ μας, το ότι η δολοφονία σχεδόν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου είναι πράξη ανήθικη και λανθασμένη, συμβαίνει για λόγους πρακτικούς μάλλον. Μια κοινωνία όπου δεν θα εξοβελιζόταν η δολοφονία ως πράξη ανήθικη και λανθασμένη, θα δημιουργούσε μεγάλη ανασφάλεια στα μέλη της. Γι’ αυτό το «αγαθό είναι το συμφέρον» είναι ένας χρυσός κανόνας για να καταλάβεις τι είναι ηθικό. Το συμφέρον είναι να πέσει η Τροία. Το έργο δεν εξετάζει αν είναι καλό ή όχι το να πέσει η Τροία, θεωρείται δεδομένο, είναι καλό! Η Τροία πρέπει να πέσει. Αυτό υπερασπίζεται ο Οδυσσέας κρατώντας την πιο ενήλικη και ψύχραιμη στάση μέσα στο έργο. Αυτό τον δικαιώνει, καταρχάς στα δικά μου μάτια.

Και στα μάτια του κοινού; Το κοινό μπορεί να σχηματίσει ό,τι γνώμη θέλει. Το έργο λέγεται «Φιλοκτήτης», όχι «Οδυσσέας». Κάθε δράμα, για να υπάρξει έχει στον πυρήνα του τη σύγκρουση. Όσο μεγαλύτερη η σύγκρουση τόσο καλύτερο το δράμα. Για να γίνει μεγάλη σύγκρουση πρέπει και οι δύο πόλοι να είναι πολύ ισχυροί. Αυτό τον Οδυσσέα υπερασπίζομαι επί σκηνής, αντιτιθέμενος στην τάση των περισσότερων να βλέπουν στον Οδυσσέα μόνο έναν ανήθικο, δόλιο, πολυμήχανο τύπο. Συγχέουμε συχνά τη χρησιμότητα και την ευφυΐα με κάτι ανήθικο. Κάτι τέτοιο πιστεύουμε και για το μέσο Έλληνα. Ο Οδυσσέας είναι ο αρχετυπικός Έλληνας. Περνάει δυσκολίες, επιβιώνει κόντρα σε όλες τις αντιξοότητες, είναι πολυμήχανος (με ένα μικρό χαμογελάκι το λέμε αυτό, εννοούμε πολύ έξυπνος και ταυτόχρονα ότι βρίσκεται «δίπλα» από το σωστό, πατάει σε όλες τις γκρίζες ζώνες).

Ο Οδυσσέας γιατί τα κάνει όλα αυτά; Αυτός κερδίζει τον πόλεμο της Τροίας, αυτός δίνει κάθε φορά τις λύσεις. Ποιο είναι το κίνητρό του; Θέλει να πάει σπίτι του, εξαρχής. Ο Οδυσσέας δεν ήθελε καν να πάει στην Τροία, αναγκάστηκε. Δίνει λύσεις γιατί πρέπει να λυθεί το θέμα και να πάει στο νησί του, στο σπίτι του και στη γυναίκα του. Ο Οδυσσέας φροντίζει να λυθεί το θέμα. Δεν μας απασχολούν τα αισθήματά του. Ο Σοφοκλής δεν απασχολεί το κοινό με τα συναισθήματα του Οδυσσέα, ούτε δείχνει έναν ήρωα χαρούμενο με τα τεχνάσματά του, δεν κοροϊδεύει, δεν παίρνει ηδονή από αυτό που κάνει. Πρέπει να δώσει λύση και τη δίνει, έστω και κινούμενος σε μια γκρίζα ζώνη. Συντάσσεσαι με τον Οδυσσέα και όχι με τον Φιλοκτήτη, θα μου πεις. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο Φιλοκτήτης έχει δίκιο. Εγώ, που αγαπώ πολύ τα επιχειρήματα και την ανταλλαγή επιχειρημάτων για την επίλυση ενός προβλήματος, αντιλαμβάνομαι ότι, όπως λέει ο Πόπερ, η ζωή είναι επίλυση προβλημάτων. Γνωρίζω όμως, αν θέλεις λόγω ηλικίας, και σε αυτή την παράσταση έχω τη χαρά να το ξαναθυμάμαι, ότι τα σημαντικότερα θέματα στη ζωή δεν λύνονται με ανταλλαγή επιχειρημάτων. Μπορεί και να μη λύνονται ορισμένες φορές. Η ανταλλαγή επιχειρημάτων, η λογική μέθοδος για να προχωρήσεις στον κόσμο, έχει όριο. Οι θέσεις μας για τον κόσμο γύρω μας είναι συναισθηματικού τύπου, ακόμα κι αν φανταζόμαστε κάτι άλλο. Κι έτσι η καθαρή ανταλλαγή επιχειρημάτων δεν αρκεί. Αν υπήρχαν δύο υπολογιστές, δύο μηχανήματα, ο υπολογιστής Οδυσσέας και ο υπολογιστής Φιλοκτήτης, ο Οδυσσέας θα κυριαρχούσε. Του προτείνει τη λογική έξοδο, το καλύτερο πακέτο: να γιατρευτεί, να επιστρέψει στους συντρόφους του, να κουρσέψει την Τροία, να επιστρέψει στο σπίτι του. Ένας ωφελιμιστής Φιλοκτήτης θα διάλεγε αυτό το πακέτο. Όμως αρνείται γιατί τον έχουν εξορίσει όχι μόνο στο χώρο και στο χρόνο, αλλά και σε μία απόλυτη υπαρξιακή μοναξιά από την οποία αποκλείεται να βγει με μια απλή ανταλλαγή επιχειρημάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι πείθεται αμέσως μόλις επεμβαίνει ο φίλος του Ηρακλής. Τότε μόνο αλλάζει θέση. Ο Φιλοκτήτης με κέρδισε ως ήρωας. Υπάρχει λόγος που σε διαπερνά αυτός ο χαρακτήρας και αυτό που του έχουν κάνει. Υπάρχει μια αξία και μια βαθιά ποιότητα στους ανθρώπους που μένουν αμετακίνητοι σε κάποιες θέσεις, ακόμη και όταν αυτό δεν είναι προς όφελός τους ή προς το συμφέρον των πολλών. Από τη μια αυτό είναι ένα πολύ γερό αξιακό σύστημα, από την άλλη μία απόλυτη έλλειψη κατανόησης της πραγματικότητας. Η ζωή είναι γεμάτη γκρίζες ζώνες. Κανενός είδους δογματική στάση δεν με αφορά, δεν θα μπορούσα να κλειδώσω σε μία άποψη για την πραγματικότητα. Κι αυτό κάνει τους καλλιτέχνες να είναι πιο κοντά στους επιστήμονες, να μην είναι στρατευμένοι να «μετακινούνται».

Υπάρχει ένα στοιχείο που ανακάλυψες για το αρχαίο δράμα εξαιτίας του «Φιλοκτήτη»; Επιβεβαίωσα τη χρησιμότητα της καθαρότητας της γραφής μιας παράστασης στους ανοιχτούς χώρους. Όσο πιο καθαρή είναι μία σκηνοθετική γραφή, όσο ακόμη και η όψη της παράστασης είναι καθαρή και απαλλαγμένη από ό,τι δεν χρειάζεται, τόσο αφήνει το κείμενο να λειτουργήσει.

Info: Παίζουν (επίσης) Δ. Κουρούμπαλης, Γ. Παπανδρέου, Κρις Ραντάνοφ, Γ. Ρουστέμης κ.ά. Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 18-19/7, 21.00, 210 3272000