Σάρα Κέιν: Καθαρή πια

Έρωτας, συνήθως ανεκπλήρωτος, αγριότητα και βία που δοκιμάζουν τις αντοχές του θεατή: αυτά είναι τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν το θέατρο της Σάρα Κέιν, της πιο πολυσυζητημένης ίσως θεατρικής συγγραφέως των τελευταίων είκοσι ετών και βασικής εκπρόσωπου του αμφιλεγόμενου βρετανικού θεατρικού κινήματος in-yer-face. Στόχος του τελευταίου, η κατά μέτωπο επίθεση στον θεατή με κάθε είδους προκλήσεις, οπτικές και λεκτικές, ανάμεσά τους η αναπαράσταση ακραίων σκηνών βίας και σεξουαλικών πράξεων, και η χρήση, εναλλάξ, αποσυναισθηματοποιημένης και λυρικής γλώσσας, με στόχο να αφυπνίσουν τον θεατή από την απάθειά του και να διασφαλίσουν την αμέριστη προσοχή του.

Στον σύντομο βίο της επί γης – αυτοκτόνησε σε ηλικία 28 ετών, στις 20 Φεβρουαρίου 1999, ακριβώς 15 χρόνια πριν – η Κέιν πρόλαβε να αφήσει ένα αρκετά πλούσιο δραματουργικό σώμα, τηρουμένων των αναλογιών. Πέντε θεατρικά για μία δραματουργό που δεν έκλεισε ποτέ τα τριάντα και που είχε προκαλέσει ζωηρές αντιδράσεις, στα όρια του σκανδάλου, ήδη με το παρθενικό της έργο, το διαβόητο Blasted, εν έτει 1995.

Η Κέιν ήταν το αγαπημένο enfant terrible της γενιάς της, αλλά και των γενεών που ακολούθησαν. Δεν είναι τυχαίο που, παρά τον περιορισμένο αριθμό έργων που μας κληροδότησε, έχει ανέβει παντού, σε κάθε γωνιά του κόσμου, και μάλιστα πολλές φορές. Και δεν είναι τυχαίο που τη φετινή σεζόν, στο απόγειο του στροβίλου που ζούμε, της σπείρας στην οποία έχουμε εμπλακεί, κατάκοποι και θολωμένοι, υπάρχει τέτοια ζωώδης όρεξη για το έργο της: έξι παραστάσεις βασισμένες σε έργα της παρουσιάστηκαν ή παρουσιάζονται φέτος, δύο εξ αυτών στο προσεχές χρονικό διάστημα.

Πρόκειται για το «Cleansed» που κάνει πρεμιέρα στις 24 Φεβρουαρίου στο Σημείο σε σκηνοθεσία Έφης Γούση και το «Blasted – Ερείπια» στο Πορεία σε σκηνοθεσία Δημήτρη Τάρλοου που κάνει πρεμιέρα στις 27 Μαρτίου. Τα πιο ολοκληρωμένα, κατά την ταπεινή γνώμη του γράφοντος, έργα της, αναπόφευκτα σχεδόν, αφού η γραφή της Κέιν μετά το «Cleansed» μπήκε σε μια συναρπαστική μεν αλλά σαφώς πολύ πιο δύσβατη, θραυσματική τροχιά, όπου οι ίδιες οι λέξεις μοιάζουν να μην μπορούν να βαστάξουν το βάρος των εννοιών που θέλει να αποδώσει.

Ωστόσο, στην νεολαία είναι ίσως τα δύο τελευταία έργα της, «Crave» και «4:48 Psychosis» που έχουν τη μεγαλύτερη απήχηση, ίσως επειδή μιλούν τόσο ξεγυμνωμένα στο πρωτογενές υλικό των φαντασιώσεων και των τρόμων μας. Ο ερωτικός μονόλογος του «Λαχταρώ» σουλατσάρει πεισματικά κατά μήκος των social media, ενίοτε μεταδημοσιευμένος εσφαλμένα ως ερωτικό ποίημα, συχνά η πρώτη – και η μόνη – επαφή πολλών νεαρών αναγνωστών με το έργο της Κέιν. Ο ένας από τους δύο ουσιαστικά μεγάλους μονολόγους, με ειρμό, του έργου, υπέροχα τρυφερός και ευάλωτος, αλλά όχι απαραίτητα ενδεικτικός του γενικότερου ύφους των έργων της Κέιν.

Blasted: Μια οβίδα στον τοίχο σου

Το πρώτο και πλέον διαβόητο έργο της, το Blasted, αποτελεί κατεξοχήν παράδειγμα της πολυσυζητημένης σκληρότητας και αγριότητας για την οποία επικρίθηκε στο παρελθόν, ιδίως στην αρχή της καριέρας της, η Κέιν. Με εμφανείς επιρρόες από Μπέκετ, η Κέιν τοποθετεί τους ήρωές της σε ένα περιβάλλον που σταδιακά καταρρέει, τόσο σε υλικό όσο και σε άυλο επίπεδο. Η τάξη των πραγμάτων χάνεται, οι καθορισμένοι ρόλοι αποδιαρθρώνονται, ο κεντρικός ήρωας βαθμηδόν υποβαθμίζεται και χάνει ακόμα και τη βασική λειτουργικότητά του και ύπαρξή του. Εμπνευσμένο από τον πόλεμο της Βοσνίας, το έργο επεξεργάζεται τη φύση της σύγκρουσης και το πώς αυτή δομείται πάνω σε πολλαπλούς, ποτέ ανεξάρτητους, πάντα αλλελένδετους άξονες.

Το σοκ που είχε προκαλέσει το συγκεκριμένο έργο όταν πρωτοανέβηκε δεκαεννέα χρόνια πριν δεν είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό. Πρόκειται για ένα έργο πρωτοφανούς βίας, λεκτικής και ακόμα περισσότερο σωματικής, έργο ωμό και σκληρό σε βαθμό απερίγραπτο και ίσως και ανεπανάληπτο. Βαδίζοντας από τη μια πάνω στην αγγλική θεατρική παράδοση της ωμότητας επί σκηνής (ορισμένα έργα του Σαίξπηρ, αλλά ακόμα περισσότερο τα αιμοσταγή, γεμάτα ακρωτηριασμούς και βίαιους φόνους έργα των συγχρόνων του κατά την ελισαβετιανή και ιακωβιανή εποχή) και από την άλλη έχοντας επιρροές από το θέατρου του Παραλόγου - όπως και στο θέατρο του Μπέκετ οι χαρακτήρες της είναι αποδιαρθρωμένοι και τεμαχισμένοι γλωσσικά, ανίκανοι να επικοινωνήσουν με ακέραιες φράσεις - η Κέιν εγκαινίασε με αυτό το έργο μία ολόκληρη νέα σκηνή, το σπουδαιότερο πράγμα που βγήκε από το θέατρο των 90s, το διαβόητο In-Yer-Face-Theatre.

Φωτογραφία από την παράσταση «Blasted-Ερείπια» που ανεβαίνει στο Πορεία

Η συγκεκριμένη θεατρική σχολή, που κυριότεροι εκφραστές του είναι η Κέιν και ο Μαρκ Ρέιβενχιλ, στοχεύει στο να κινητοποιήσει τον θεατή και να τον ταράξει, να τον συγκλονίσει, να κρατήσει το ενδιαφέρον του, βομβαρδίζοντάς τον με αλλεπάλληλες σκηνές βίας, όλων των ειδών, σκηνές ωμότητας, φρικαλεότητας, απανθρωπιάς. Κυριολεκτικά ένα θέατρο "μέσα στα μούτρα σου", όπου κανείς, ούτε και ο πιο απαθής και νυσταλέος, επαναπαυμένος θεατής, δεν μπορεί να ξεφύγει. Είναι ένα θέατρο τρομερά προκλητικό και επιτηδευμένα σοκαριστικό, που απαιτεί - και έχει πάντα - την προσοχή του θεατή. Ωστόσο, αυτή η προκλητικότητά του τροφοδότησε εύλογα και αρνητικές αντιδράσεις, αφού πολύ εξέλαβαν τη σκληρότητα των έργων της Κέιν σαν μία εφηβική προσπάθεια να τραβήξει την προσοχή με φτηνά κόλπα, με ωμό σεξ και βία, προκειμένου να δημιουργήσει πάταγο. Όσοι το πίστεψαν αυτό, στην πορεία παραδέχτηκαν το λάθος τους και αναθεώρησαν. Γιατί το θέατρο της Κέιν δεν είναι "βία για τη βία". Τα έργα της έχουν μήνυμα βαθύ, που χτυπά κατευθείαν στην ψυχή. Και η βία, αν και πανταχού παρούσα, δεν είναι ποτέ ωραιοποιημένη και καρτουνίστικη, όπως π.χ. στον κινηματογράφο, αλλά απογυμνωμένη, αφτιασίδωτη, δείχνοντας το πραγματικό, απωθητικό πρόσωπό της.

Η δράση του έργου αυτού εκτυλίσσεται σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου, όπου μένει ένα ζευγάρι εραστών. Αυτό που αρχικά μοιάζει με τυπικό δράμα δωματίου-χαρακτήρων, μετατρέπεται στην πορεία σε ένα έργο-βόμβα (κυριολεκτικά και μεταφορικά), με την Κέιν να κάνει μία συγκλονιστική κατάθεση γύρω από τη φύση της βίας και της εξουσίας, επηρεασμένη μάλιστα από τον τότε επίκαιρο πόλεμο της Βοσνίας. Οι ήρωες σταδιακά αποκτηνώνονται, χάνουν την αξιοπρέπεια, την ηθική ή σωματική ακεραιότητά τους, καταρρακώνονται, κατακερματίζονται σε μια πιο εφιαλτική εκδοχή της μπεκετικής αποδόμησης. Ένα έργο της αγριότητας, ένα έργο που κυριολεκτικά εκρήγνυται πάνω σου σαν βόμβα. Ένα έργο που άλλαξε τον ρου της σύγχρονης δραματουργίας. Το έργο που ταρακούνησε από τον λήθαργό του τον καλοβολεμένο, αποχαυνωμένο δυτικό κόσμο.

Cleansed: Καθαρισμός διά της βίας

Το Cleansed (Καθαροί Πια), αναμφισβήτητα πιο απαιτητικό δραματουργικά έργο της συγγραφέως, συνεχίζει τις εμμονές της Κέιν γύρω από τις σχέσεις έρωτα και εξουσίας, έρωτα και αγριότητας, τοποθετώντας σε έναν απροσδιόριστο χώρο που φέρει τόσο στοιχεία φυλακής όσο και ψυχιατρείου τους ήρωές της, όλοι τους δέσμιοι ενός σαδιστή γιατρού/ τροφίμου, που διευκολύνει με την παρέμβασή του την αναπόφευκτη πορεία του αφανισμού τους.

Το έργο αναπτύσσει και εξελίσσει τις σταθερές εμμονές της: βία και έρωτας, η εξουσία σε διάφορες μορφές. Ένα έργο-κραυγή, εξίσου σπαρακτικό αλλά πιο ποιητικό και ονειρικό σε σχέση με το παρθενικό της έργο-κραυγή, το "Blasted". Εδώ, οι εικόνες ωμής, σχεδόν εξωπραγματικής βίας, ταπείνωσης και εκμηδενισμού του ατόμου εναλλάσσονται με ποιητικές εικόνες έρωτα. Μόνο που τα όρια μεταξύ των δύο - τι συνιστά τον έρωτα και τι τη βία και την ταπείνωση; - αμβλύνονται, θολώνουν, παύουν να ξεχωρίζουν με απόλυτη σαφήνεια καθώς προχωράει το έργο, κατά τον τυπικό τρόπο της Κέιν. Η τυραννία του έρωτα και η σημασία του ως την απόλυτη, χωρίς φραγμούς μορφή εξουσίας πάνω σε ένα ανθρώπινο πλάσμα αποτελεί την κύρια θεματική εδώ. Και διόλου τυχαία, η δράση τοποθετείται σε έναν ακαθόριστο χώρο, όπου δεσπόζει η σαδιστική, φασιστική, απατηλά πατερναλιστική μορφή ενός γιατρού-δεσμώτη.

Αφίσα της παράστασης «Cleansed» που ανεβαίνει στο Σημείο

Πρόκειται για το πιο λυρικό ίσως έργο της Κέιν (λυρικό φυσικά με έναν δικό της, κοφτό και αυτοπεριοριστικό, λακωνικό τρόπο). Πολύ δύσκολο έργο από θεατρικής άποψης, με σκηνές ανθολογίας, όπως ο αρουραίος που αρπάζει ένα κομμένο χέρι ή οι ασφόδελοι που αρχίζουν ξαφνικά, απροειδοποίητα, να φυτρώνουν, μετατρέποντας τη σκηνή σε ολάνθιστο λιβάδι. Θεωρώ πως είναι ίσως το πιο ώριμο έργο της Κέιν και σίγουρα το πιο ολοκληρωμένο. Είναι επίσης το τελευταίο της έργο με κάποια "πλοκή", αφού η δημιούργος εισήλθε κατόπιν στην πιο πειραματική της φάση, όπου εγκατέλειψε κάθε πρόσχημα πλοκής και αφοσιώθηκε σε μια πιο θραυσματική γραφή. Το "Καθαροί Πια" είναι η αποθέωση των εμμονών της με έναν ολοκληρωμένο τρόπο, μία κατακλείδα στο "θεάτρο πλοκής" της, μία κάθαρση και ανακούφιση ίσως για την ίδια, που ένιωσε κατόπιν ελεύθερη να καταδυθεί πλήρως στο υποσυνείδητο της για μία πλήρη απογύμνωση τόσο της ψυχής όσο και της γραφής της.

Τα υπόλοιπα έργα της

Με το Phaedra’s Love (Φαίδρας Έρως) – την «κωμωδία της» όπως σαρκαστικά είχε αποκαλέσει η Κέιν – η συγγραφέας επαναξετάζει τον γνωστό μύθο του Ιππόλυτου και της Φαίδρας και αποκαλύπτει την πολλαπλότητα και συνθετότητα της ανεκπλήρωτης ερωτικής επιθυμίας και τις καταστροφικές συνέπειες αυτής. Θέμα που ίσως ακούγεται αρκετά κοινότοπο, όμως, ιδωμένο υπό το πρίσμα της Κέιν, αποκτά μία σχεδόν χιουμοριστικά βίαιη ποιότητα.

Ο θεατρικός προσανατολισμός της Κέιν αλλάζει σαφώς με το Crave (Λαχταρώ), με το οποίο η συγγραφέας καταδύεται σε μία γλώσσα πολύ περισσότερο πειραματική, εγκαταλείποντας συγχρόνως τη σύμβαση της πλοκής και επιλέγοντας τέσσερις ασαφείς φωνές-πρόσωπα – πιθανώς θραύσματα μίας ενιαίας ταυτότητας – για να αφηγηθούν μία σειρά ημιαυτοβιογραφικών βιωμάτων.

Το 4:48 Psychosis (4:48 Ψύχωση), όπως μαρτυρά και ο τίτλος του, ανατέμνει τη συνεχιζόμενη κατάθλιψη της Κέιν, που οδήγησε στην αυτοκτονία της. Μονόλογος ουσιαστικά, με την Κέιν να εξελίσσει τους πειραματισμούς σε ύφος και γλώσσα που ξεκίνησε με το Crave, κοινωνώντας στον αναγνώστη την προσμονή και συνάμα τον φόβο απέναντι στην προοπτική του αυτοαφανισμού.

Η εξαιρετική παράσταση της Άντζελας Μπρούσκου που ολοκληρώνεται σε λίγες μέρες στο «Bios» είναι ίσως η πιο ευρηματική εικονογράφηση αυτού του μεταθανάτιου εφιάλτη, της καταβύθισης της Κέιν στο απώτερο άγνωστο του μυαλού της, εκεί που όλα σκοτεινιάζουν και η ίδια επικαλύπτεται από το κουκούλι της. Διαβάστε εδώ τη συνέντευξη που παραχώρησε η σκηνοθέτης στην A.V.

Φωτογραφία από το «4:48 Ψύχωσις» που παίζεται αυτόν τον καιρό στο Bios

Η ιστορία των έργων της Κέιν στην Ελλάδα

Η χώρα μας αγαπάει την Κέιν. Τα μόλις πέντε έργα της έχουν ανέβει πλείστες φορές, που σίγουρα δεν εξαντλούνται στις κάτωθι αναφερόμενες.

Το «Blasted» έχει ανέβει με πολλές διαφορετικές αποδόσεις του τίτλου στα ελληνικά. Το 2007, στο Θέατρο του Νέου Κόσμου, σε σκηνοθεσία Άντζελας Μπρούσκου, το 2008 ως «Έλεος» στο Ακτίς Αελίου στη Θεσσαλονίκη, σε σκηνοθεσία Θωμά Βελισσάρη, το 2013, με τίτλο «Blasted – Και Εσαρώθησαν» στη Μονή Λαζαριστών, από τη Ρούλα Πατεράκη σε δύο μάλιστα εκδοχές (Joy Sarah και Sad Sarah) και φέτος στην Πορεία.

Το «Φαίδρας Έρως» το 2002 στο Πορεία σε σκηνοθεσία Γιάννη Παρασκευόπουλου και Βάσιας Μπακάκου, μακράν το πιο «αγνοημένο» έργο της Κέιν στην Ελλάδα.

Το «Καθαροί Πια» το 2001 στις Ροές σε σκηνοθεσία Λευτέρη Βογιατζή, σε μια παράσταση-ορόσημο (και πρώτο ανέβασμα της Κέιν στην Ελλάδα) και φέτος στην επικείμενη παράσταση στο Σημείο, η πρώτη φορά από την παράσταση του Βογιατζή που τολμάει κάποιος να αγγίξει το έργο.

Το «Λαχταρώ», από τον Βογιατζή, το 2003, στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων, το 2010 ως «Δίψα» στο Θέατρο Τέχνης Κάρολος Κουν, σε σκηνοθεσία Αλέξη Αλάτση, το 2013 εν μέρει έμπνευση για το υβριδικό «Πληγή» των Χ. Ροκαδάκη-Α. Μαθιουδάκη στο Βρυσάκη, την ίδια χρονιά ως «Λαχταρά ω» από την Ηλέκτρα Ελληνικιώτη με την ομάδα «Θέρος» στο «Θέατρο του Νέου Κόσμου» και το 2014 σε σκηνοθεσία Διονύση Καραθανάση στην Θεσσαλονίκη -στο «Studio Κοιτώνες», στο πρώην στρατόπεδο Κόδρα, απ' την ομάδα «Oberon».

Η «4:48 Ψύχωση», το 2002, στο Θέατρο Χώρα, από την Πατεράκη. Κατόπιν, στο Εμπρός, το 2004, σε σκηνοθεσία Πέτρου Σεβαστίκογλου. Το 2013 σε σκηνοθεσία του Τάσου Σαγρή στο «Παραμυθίας» από το «Ινστιτούτο Πειραματικών Τεχνών». Το 2014 από την Άντζελα Μπρούσκου και το «Θέατρο Δωματίου» στο Bios, και η περφόρμανς "4.48 Ένα τραγούδι", της ομάδας «MAG» σε σκηνοθεσία Κώστα Κουτσολέλου, περισσότερη χαλαρά εμπνευσμένη από το έργο παρά διασκευή του.

Οι μεταφράσεις

Ακόμα και οι υπερβολικά πολλές μεταφράσεις έργων της για μια δημιουργό με τόσο μικρό σώμα κειμένων, αυτή η υπερπροσφορά, η υπερπληθώρα μεταφράσεων, μαρτυρούν μια ανάγκη των Ελλήνων να αναμετρηθούν με τα κείμενά της, να τα διατρυπήσουν με λεκτικές λόγχες αμιγώς ελληνικές και να καταφέρουν να αναπαραστήσουν ή να καμωθούν έστω την περίεργη ποιητικότητα των κειμένων της, που ακροβατεί μεταξύ του Θεάτρου της Σκληρότητας του Αρτό και της σαιξπηρικής παράδοσης.

Οι μέγιστες Τζένη Μαστοράκη και Ρούλα Πατεράκη συγκαταλέγονται σε αυτούς που δοκιμάστηκαν με τα απαιτητικά κείμενά της, η πρώτη με το «Καθαροί πια» (εκδ. Νέα Σκηνή – Θέατρο της Οδού Κυκλάδων), η δεύτερη με το «4:48 Ψύχωση» (εκδ. ΚΟΑΝ). Κυκλοφορούν επίσης η «Δίψα» σε μετάφραση Αλέξη Αλάτση (ΚΟΑΝ), και το «Έλεος» και «Φαίδρας Έρως» σε σκηνοθεσία Αθηνάς Παραπονιάρη (University Studio Press). Και δεν συμπεριλαμβάνουμε καν τις πολλές ανέκδοτες μεταφράσεις.

Το σχετικά περιορισμένο ποσοτικά έργο που αφήνει πίσω της η Κέιν είναι ευχή και κατάρα: από τη μια αναλογίζεται κανείς σε τι νέους προορισμούς θα είχε περιπλανηθεί η Βρετανίδα αν δεν είχε πεθάνει τόσο νέα, από την άλλη αποκαλύπτει ένα ταξίδι σύντομο, βίαιο, γεμάτο μεταμορφώσεις, ένα βιβλίο θεατρικών απάντων ανεπανάληπτο, χρονικογράφο της ίδιας της εύθραυστης ψυχολογίας της Κέιν. Ειδικά αν διαβάσει κανείς τη συγκεντρωτική έκδοση των απάντων της, στο πρωτότυπο, από τις εκδόσεις Methuen. Αρωγός στη μύησή μας στο σύμπαν της είναι και η εισαγωγή του βιβλίου από τον Ντέιβιντ Κρέιγκ που καλύτερο θα ήταν να διαβαστεί αναδρομικά, μετά την ανάγνωση των ίδιων των έργων, αφού αποκαλύπτει πολλά σημαντικά στοιχεία της πλοκής τους. Ένας μονάχα από τους διάσημους συγγραφείς που υπερασπίστηκαν την αξία του έργου της Κέιν, μαζί τους Χάρολντ Πίντερ, Κάριλ Τσέρτσιλ και Μάρτιν Κριμπ.

Info "Cleansed". Σημείο (Χαριλάου Τρικούπη 4, Καλλιθέα). Σκηνοθεσία; Έφη Γούση. Παίζουν: Μιχάλης Οικονόμου, Νικόλας Αγγελής, Περικλής Ασημακόπουλος. Από 24/2.

"Blasted - Ερείπια". Πορεία (Τρικόρφων 3). Σκηνοθεσία: Δημήτρης Τάρλοου. Παίζουν: Ακύλλας Καραζήσης, Λένα Παπαληγούρα, Μιχάλης Αφολάνιο. Από 27/3.