Εικονογραφώντας ποιήματα του Καβάφη

Ο στίχος «Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες…» από το καβαφικό ποίημα «Φωνές», παραλλάχτηκε σε «Ιδανικές “μορφές” κι αγαπημένες…» – τίτλος για την έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (σε συνεργασία με το Ίδρυμα Ωνάση/Αρχείο Καβάφη και το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού). Γιατί; Επειδή η αίσθηση γίνεται εικόνα και τα ποιήματα εικονογραφούνται μέσα από αρχαιολογικά αντικείμενα. Η A.V. μίλησε με τον κο Νικόλαο Σταμπολίδη, Διευθυντή του Μουσείου και συνεπιμελητή (με τις Μαρία Δόγκα-Τόλη και Μιμίκα Γιαννοπούλου) της έκθεσης.

Στοχεύοντας στην κατανόηση του πραγματικού νοήματος των ποιημάτων, στο να δει πραγματικά και να μάθει ο θεατής και όχι απλώς να κοιτάξει, γίνεται μια παράλληλη παρουσίαση των καβαφικών κειμένων με αρχαιολογικά αντικείμενα. 27 ποιήματα, όσα τα χρόνια του Λεύκιου, όσα τα γενέθλια του Μουσείου, όπως η ημερομηνία που εγκαινιάζεται η έκθεση.

Ο επισκέπτης της έκθεσης αντιλαμβάνεται ένα… θεατρικό στήσιμο.

Και αυτή η έκθεση όπως κάθε αρχαιολογική παραγωγή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, συμβάλλει στην παιδεία των επισκεπτών. Να μην κοιτάξει μόνον ο επισκέπτης αλλά να δει και να μάθει. Γι’ αυτό προτιμήσαμε η έκθεση αυτή να έχει έναν περισσότερο σκηνογραφικό χαρακτήρα. Ανοίγοντας την κεντρική θύρα του Μεγάρου Σταθάτου το ρεύμα του αέρα σηκώνει τα στοιβαγμένα φύλλα με το χειρόγραφο ποίημα του Καβάφη «Φωνές», σκορπίζοντας στον χώρο στίχους, έτσι που να κολλήσουν πάνω στην επιφάνεια των τοίχων. Ανάλογα, όπως γίνεται η αποτύπωσή τους στο μυαλό με την ανάγνωση: «κάποτε μες την σκέψι τες ακούει το μυαλό». Έτσι, βαθμιαία οι φωνές και η ακοή δίνουν τη θέση τους στις μορφές κι η όραση πρωταγωνιστεί στην έκθεση. Καθώς ο ποιητής δανείζεται συχνά πρωταγωνιστές από την ιστορία για τα ποιήματά του, έτσι κι η έκθεση δανείζεται πρωταγωνιστές από την αρχαιολογία, που δεν είναι παρά το ορατό κομμάτι της ιστορίας. Επομένως, καθώς η ποιητική σκηνοθεσία υποβάλλει, επιλέξαμε και ανάλογη εκθεσιακή σκηνοθεσία. Η σκηνογραφία, η θέση των αγαλμάτων και των έργων, τα βάθρα τους, οι φωτισμοί, όλα λειτουργούν προς την ίδια κατεύθυνση, να παραδώσει ο επισκέπτης την ψυχή στην ποιητική και την αισθητική εποπτεία.

Το ταξίδι του επισκέπτη στα ελληνιστικά χρόνια πως γίνεται;

Περισσότερο θεματικά και με κάποια υποτυπώδη χρονολογική αφήγηση, χωρίς όμως να είναι αυτός ο στόχος, όπως θα ήταν σε μια αμιγώς αρχαιολογική έκθεση. Σημαντική δεν είναι για εμάς η ανάδειξη του ιστορικού χρόνου αλλά η επιρροή του στην καβαφική δημιουργία. Άλλωστε σημαντικός χρόνος στην έκθεση δεν είναι μόνο ο ελληνιστικός αλλά και η ρωμαϊκή αρχαιότητα από την οποία παρουσιάζονται κάποιοι από τους πρωταγωνιστές της, όπως ο Ιούλιος Καίσαρας και ο Νέρων. Επίσης, εκτός από το ελληνιστικό περιβάλλον, η έκθεση στον επάνω όροφο ταξιδεύει και σε μυθολογικό χρόνο αλλά και στην ύστερη αρχαιότητα και τα βυζαντινά χρόνια, από τα αντίστοιχης θεματολογίας ποιήματα.

Μαρμάρινο αγαλμάτιο νέου που κρατεί στα χέρια, 1ος αι. μ.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Το κριτήριο με το οποίο έγινε η επιλογή των ποιημάτων;

Καθώς η έκθεση επικεντρώνεται στην υλική μορφή προσώπων και πραγμάτων, που υπάρχουν στην καβαφική ποιητική δημιουργία, τα κριτήρια για την επιλογή μας υπήρξαν πολλαπλά. Καταρχάς, ο πρωταγωνιστής ή οι πρωταγωνιστές, ακόμα και υπονοούμενα, φανταστικά πρόσωπα ή και τα πράγματα των ποιημάτων, θα έπρεπε να αντιπροσωπεύονται από τα υλικά κατάλοιπα της αρχαιότητας, στην οποία αναφέρεται ο ποιητής, όσον πιο πιστά και όσον πιο κοντά θα ήταν δυνατόν, όχι μόνον μορφικά αλλά και χρονολογικά.

Το βασικό κριτήριο ήταν η επιλογή ποιημάτων που ήταν αντιπροσωπευτικά των ιστορικών περιόδων που απασχόλησαν τον ποιητή, δηλαδή της ελληνιστικής, της Ρωμαϊκής και της Ύστερης Αρχαιότητας. Σε αυτά εντάχθηκαν και τα ποιήματα που εμπνέονται από τους αρχαιοελληνικούς μύθους αλλά κι αυτά που πραγματεύονται θέματα της παλιάς και της νέας θρησκείας, του παγανισμού και του χριστιανισμού, αλλά και της αρχαίας τέχνης. Βασικό κριτήριο της επιλογής ήταν και η αρχαιολογική δυνατότητα που είχαμε να έχουμε έργα αντιπροσωπευτικά για κάποιο θέμα. Αφού ο ποιητής «σκηνοθετεί» με πρόσωπα και πράγματα από την ιστορία, εμείς δεν είχαμε παρά να «σκηνοθετήσουμε» με πρόσωπα και πράγματα απτά από την αρχαιολογία και εδώ προέκυπταν δύο επαναλαμβανόμενα σε εκθέσεις αυτού του είδους προβλήματα: α. οι δανεισμοί των αρχαίων έργων για διάφορους λόγους (κατάστασης συντήρησης, δανεισμού σε άλλες εκθέσεις) δεν είναι πάντοτε δυνατοί και β. οικονομικοί λόγοι (αξίες ασφάλισης, μεταφοράς κ.λπ.) αποτρέπουν συχνά από το να συγκεντρώσεις τον πλούτο των έργων που θα επιθυμούσες. Όμως, εδώ η συνεργασία μας με το ΥΠ.ΠΟ.Α και τους συναδέλφους αρχαιολόγους από τα Μουσεία και τις Εφορείες Αρχαιοτήτων απέδωσε για μια άλλη φορά τα μέγιστα και τους ευχαριστώ όλους γι’ αυτό.

Υπάρχει διάλογος ανάμεσα στα ποιήματα;

Στον κάτω όροφο του Μεγάρου Σταθάτου υπάρχει καθώς και οι εποχές, ελληνιστική και ρωμαϊκή έχουν συνάφεια όπως και τα πρόσωπα των ποιημάτων που αντλούνται μέσα από αυτές τις περιόδους της ιστορίας: Αλέξανδρος και Πτολεμαίοι και άλλοι ελληνιστικοί βασιλείς, ή φιλέλληνες βασιλείς της Ανατολής, Ρωμαίοι αυτοκράτορες κ.λπ.. Στον επάνω όροφο είναι πιο ανεξάρτητα αλλά παρουσιάζονται ανά θεματικές ενότητες, ποιήματα από το μυθολογικό κύκλο, που εμπνέονται από τα ομηρικά έπη αποτελούν μια ενότητα. Μια άλλη ενότητα είναι η τέχνη της ποίησης σε συνδυασμό με την ποίηση της τέχνης. Είναι άλλωστε και η πιο παραστατική και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Υπάρχουν φυσικά και τα «επιτύμβια» με πορτρέτα φαγιούμ ή με άλλα έργα ή ποιήματα όπου η σύγκρουση ανάμεσα στον παγανισμό και το χριστιανισμό συγκινεί ιδιαίτερα, καθώς αναφέρονται στην ψυχική, εσωτερική σύγκρουση των ανθρώπων και όχι μόνον γενικά και αόριστα ως φαινόμενα ιστορικά.

Αττικός μελανόμορφος καλυκωτός κρατήρας. Πιθανώς από το Εργαστήριο του Εξηκία. Περ. 530-520 π.Χ.. Παριστάνεται μάχη γύρω από το σώμα πιθανώς του Πατρόκλου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Μελανόμορφο πινάκιο του ζωγράφου Λυδού, 560 π.Χ.. Απεικονίζεται Αχιλλέας που προετοιμάζεται για την μάχη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Με ποιο τρόπο συνδιαλέγονται τα καβαφικά κείμενα με τα αρχαία αντικείμενα;

Στη δική μας περίπτωση η χρήση της ποίησης δεν γίνεται εργαστηριακά ή εργαλειακά σαν ανάλυση ποιήματος εντός φιλολογικού αναγνωστηρίου. Εδώ, η έμφαση πέφτει εξίσου στο κείμενο, στο ποίημα, στο ιστορικό του πλαίσιο, στην παραστατική τέχνη και στο κοινό, συνελόντι ειπείν στη μεταξύ τους σχέση. Πάντοτε πρωταγωνιστής είναι η ποίηση, τα αντικείμενα δεν αποτελούν μοναδική εικονογράφηση κανενός ποιήματος, θα μπορούσαν στη θέση αυτών που παρουσιάζονται να έχουν επιλεχθεί άλλα, παρόμοιας θεματολογίας. Δεν επιχειρούμε να εικονογραφήσουμε την καβαφική σκέψη, κάτι τέτοιο είναι αδύνατον, μόνο να δώσουμε ένα άρωμα από εποχές και πρόσωπα της ιστορίας από τα οποία εμπνεύστηκε ο Καβάφης ή του δημιούργησαν συνειρμούς σε σχέση πάντοτε και με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και πραγματικότητα που ζούσε ο ίδιος.

Ποια είναι η αγαπημένη σας εικόνα από τα καβαφικά κείμενα της έκθεσης;

Κάθε φράση του ποιητή είναι μια εικόνα από μόνη της, κάθε ποίημα ένας κόσμος ολόκληρος. Ανάλογα με τη ματιά και την παιδεία καθενός αλλά και τη χρονική στιγμή ή την ψυχική διάθεση, οι εικόνες αυτές διαφοροποιούνται και κάθε φορά ξεκλειδώνουν διαφορετικούς υπαρκτούς και φανταστικούς κόσμους.

Ποιο ποίημα θα θέλατε να «εικονογραφήσετε» αλλά δεν είναι εφικτό για πρακτικούς λόγους;

Το ποίημα «Αλεξανδρινοί βασιλείς», που είναι ουσιαστικά η εποποΐα του ελληνιστικού κόσμου, αλλά θα έπρεπε να ζητήσω δάνεια από ξένα μουσεία, όπως το πορτρέτο της Κλεοπάτρας από το Altes Museum του Βερολίνου, πτολεμαϊκά πορτρέτα από διάφορα ελληνικά και ξένα μουσεία, αλλά και πολύτιμα αντικείμενα, όπως χρυσά κοσμήματα, πολύτιμους λίθους και άλλα, τα οποία θα έδιναν την εικόνα της αγαπημένης εποχής και πόλης του Καβάφη, της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας. Αλλά βλέπετε… οι καιροί…

Μαρμάρινο αγαλμάτιο Διονύσου., Ρωμαϊκή περίοδος, Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας

Αργυρό τετράδραχμο Πύρρος Ηπείρου, 295-272 π.Χ.,  Κεφαλή Δωδωναίου Διός

Info:

27/11-30/3, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Μέγαρο Σταθάτου, Νεοφύτου Δούκα 4, 210 7228321, Επιμέλεια έκθεσης: Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Μαρία Δόγκα-Τόλη, Μιμίκα Γιαννοπούλου. Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός: Μπέσσυ Δρούγκα. Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Στέλιος Κόης.Η έκθεση εντάσσεται στο πλαίσιο των δράσεων για το «Έτος Καβάφη» το 2013, το οποίο αποτελεί επέτειο για τα 150 χρόνια από τη γέννηση και 80 από το θάνατο του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή. Η A.V. είναι χορηγός επικοινωνίας

Κεντρική Φωτό: Προτομή ηγεμόνα, ίσως του Σαυρομάτη Β’, βασιλέα του Κιμμερίου Βοσπόρου, Γύρω στα τέλη του 2ου αι. μ.Χ., Μουσείο Ακρόπολης