Χρήστος Μποκόρος

Δεν ζωγραφίζει πάντα, δεν εκθέτει συχνά και μιλάει σπανιότερα. Mε αφορμή τη συμμετοχή του στο φετινό TEDχ μίλησε στην Α.V.

Γιατί αποδεχτήκατε την πρόσκληση του TEDx να μιλήσετε; Δεν μπόρεσα να πω όχι. Είμαστε όλοι επαΐοντες σε κάτι, αλλά δεν σημαίνει και πως είμαστε ικανοί να το μεταδώσουμε – ούτε εγώ θεωρώ πως το καταφέρνω πάντοτε. Νομίζω πως είναι και διαδικασία αυτογνωσίας. Δεν πάω να διδάξω ακριβώς, αλλά να διδαχτώ θέτοντας τον εαυτό μου ενώπιον 1.500 ατόμων· να μιλήσω για ερωτήματα που με βασανίζουν στη ζωγραφική· να τα εξομολογηθώ σ’ ένα κοινό το οποίο εκείνη την ώρα δεν βλέπει τη ζωγραφική ζωντανή. Δεν ξέρω αν αυτό θα ωφελήσει τελικά κάποιον άλλο, το σκέφτομαι σαν ένα μπουκάλι που το πετάω στο πέλαγος και ίσως βρεθεί κάποιος ή κάποιοι να το μαζέψουν.

Ρωτήσατε γιατί σας προσκάλεσαν; Αιτία ήταν μάλλον η έκθεσή μου τον Δεκέμβρη του 2013 στο Μουσείο Μπενάκη με τίτλο «Τα στοιχειώδη». Δεν ζωγραφίζω πάντα ούτε εκθέτω συχνά – η προηγούμενη ήταν το 2004. Αυτή η τελευταία έκθεση ήταν για μένα μια ευχάριστη έκπληξη στη σχέση μου με τους ανθρώπους. Ήρθε πάρα πολύς κόσμος. Πίστευα –και πιστεύω– πως η ζωγραφική πρέπει ακηδεμόνευτη να επικοινωνεί με τον κόσμο, και πως όταν παρεμβάλλεται ο λόγος είναι σαν να παραδέχεσαι πως υπάρχει ένα έλλειμμα στα έργα σου. Αυτό αποτέλεσε και τη δικαιολογία στην αγοραφοβία μου. Εκεί λοιπόν ξεπεράστηκε, άρχισα να μιλάω. Ήταν σαν να έρχεται μια θάλασσα και να σε αγκαλιάζει χωρίς να σε έχει σπρώξει κανείς, ούτε εσύ από μόνος σου να έχεις μπει μέσα.

Θα μιλήσετε σε μια εποχή που όλοι μιλούν ακατάπαυστα. Μήπως χρειαζόμαστε λίγο τη σιωπή; Φανταστείτε τώρα που ήρθατε για συνέντευξη να μη μιλούσα καθόλου! Το έχω ζήσει, ξέρετε. Ήμουν φοιτητής στη Νομική όταν σε μια συνέλευση κάποιος ζήτησε το λόγο. Ανέβηκε στο βήμα και σιώπησε... Κανένας μας δεν μπόρεσε να αντέξει και προκλήθηκαν αντιδράσεις. Αυτός εξάντλησε το χρόνο του σιωπώντας. Ακόμα το θυμάμαι ως σοκ. Ναι, υπάρχει θόρυβος, αλλά δεν γίνεται να αρκεστούμε σ’ αυτό και να σιωπήσουμε. Δεν μπορούμε να μένουμε αυτάρεσκα μέσα στην ιδιωτικότητά μας αδιαφορώντας για το τι γίνεται δίπλα μας. Συνανθρωπία, συναλληλία... να το προκείμενο. Αν έρθει ο υδραυλικός σπίτι μου, φτιάξει τη βρύση και φύγει, τον αντιμετωπίζω ως ανταλλάξιμο εργαλείο, ένα μηχάνημα. Όταν όμως του προσφέρω ένα ποτήρι νερό, έναν καφέ, πούμε δυο κουβέντες, αναγνωρίζουμε μια ανθρώπινη σχέση – να ένα στοιχειώδες.

Παρόλο που γνωρίζω πως η τέχνη δεν αποκαλύπτει αναγκαστικά και τον άνθρωπο που κρύβεται πίσω από τα έργα, άφησα τα έργα σας να μου δημιουργήσουν την εικόνα ενός ανθρώπου σχεδόν μονήρη… Δεν νιώθω έτσι. Η ζωγραφική είναι χάρισμα. Εκεί που ματώνω είναι στην πραγματική ζωή με τους πραγματικούς ανθρώπους. Δεν μπορώ όμως να δω τη ζωγραφική άσχετα από τη ζωή μου και έτσι την ασκώ σαν πεδίο αυτογνωσίας. Μέσω αυτής ανασύρω την καταγωγή μου, φτιάχνω την ιστορία μου. Ποιος είμαι; Τι κάνω; Ποιο είναι το πρόσωπό μου; Ήθελα παλιότερα να αφήσω πίσω αυτό που ήμουν, να αλλάξω τον κόσμο. Τώρα συνειδητοποιώ πως μόνο τον εαυτό μας μπορούμε να αλλάξουμε, κι αυτόν ελάχιστα, όμως αυτή η ελάχιστη αλλαγή είναι και η μέγιστη συμβολή μας στην αλλαγή του κόσμου.

Μιλάτε με ηθικούς όρους; Στοχεύετε στην κατάκτηση του Καλού; Υπάρχει καλό χωρίς κακό; Πιστέψαμε πως η πρόοδος και η ανάπτυξη οδηγούν στο Καλό. Όμως, αυτή η ανάπτυξη δεν είναι που μας οδήγησε στην παρούσα κρίση; Προτείνω μέσω της έκθεσης και μέσω της ομιλίας μου να συγκεντρωθούμε στα στοιχειώδη, να αναζητήσουμε την ουσία. Η εποχή διευκολύνει τη διάχυση θεωρώντας πως όλα έχουν την αξία τους, όλα έχουν παρεμφερές κύρος. Το πρώτο το πιστεύω, το δεύτερο όχι. Πρέπει να ξαναβρούμε τα κριτήρια.

Μπορούμε να ονοματίσουμε τα στοιχειώδη; Σημασία έχει η διαδικασία προς την ανακάλυψή τους. Ο καθένας θα πάρει από τα λόγια μου αυτό που θέλει και θα προσπαθήσει να ανακαλύψει τα δικά του ζητούμενα. Αλλά αν εγώ δεν μπορέσω να εκφράσω κατανοητά το Υψηλό και το Κύριο δεν θα έχουμε επικοινωνήσει. Θέλουμε να βρούμε την κοινή αντίληψη που μας εκφράζει. Για παράδειγμα, ομονοούμε μπροστά στο κάλλος του Πραξιτέλη διότι η τέχνη δεν έχει σχέση με το εφήμερο, είναι η επικαιρότητα της αιωνιότητας κι ας προσπαθούν ένα σωρό μηχανισμοί να μας πείσουν για το αντίθετο. Μ’ ενδιαφέρει το όραμα για το Ευ Ζην. Και το Ευ Ζην έχει να κάνει με την κοινότητα των ανθρώπων. Δεν πρέπει να συγχέεται με την ατομική απόλαυση αλλά με το κοινό καλό. Αυτό μας συνέχει.

Υπάρχει όμως πάντα ο φόβος του θανάτου, που είναι κάτι πολύ προσωπικό και μας διαχωρίζει. Κι ο θάνατος είναι κοινός για όλους. Αυτός κυρίως θα έπρεπε να μας ενώνει. Δεν σώζεται κανένας μόνος. Το ερώτημα είναι αν η Ανάσταση έπεται ή προηγείται του θανάτου. Άλλοι επιμένουν πως έπεται. Για μένα πρέπει να προηγείται. Εδώ πρέπει να ορθώσουμε το ανάστημά μας. Αν δεχτούμε τον εαυτό μας ως εφήμερο ον που απολαμβάνει τη ζωή κλεισμένος στο κουκούλι του φόβου του, χάνουμε την Ανάσταση, την αίσθηση δηλαδή της αιωνιότητας.

Σας ακούω να μιλάτε παθιασμένα σαν να ανάβετε μεγάλες φωτιές, ενώ στα έργα σας τρεμοσβήνουν κεράκια... Τα λόγια μου θα στήριζαν επίσης και το «Μαύρο τετράγωνο» του Μάλεβιτς, το οποίο θεωρείται έργο-εισαγωγή στην αφαίρεση. Το τέλος της ζωγραφικής. Εκτέθηκε σε μια γωνία – όπως μπαίνουν τα εικονοστάσια στο σπίτι μας. Το ρεύμα που δημιούργησε ονομάστηκε από τον ίδιο «Suprematismus» και το supremus, το υπέροχο δηλαδή, είναι αυτό που σε κάνει να ανάγεσαι στις φλόγες. Αν η τέχνη δεν διεγείρει την έφεσή μας προς το Υψηλό τι τη θέλουμε; Για να διασκεδάζουμε; Να περάσουμε το Σαββατοκύριακο; Και τη Δευτέρα τι θα γίνει;

Είθισται η Τέχνη να αντιμετωπίζεται ως καταναλωτικό προϊόν. Τι να το κάνουμε το είθισται; Είθισται και οι πολιτικοί ή οι πολίτες να συμπεριφέρονται όπως συμπεριφέρονται. Είμαστε ικανοποιημένοι και μένουμε εδώ; Κρίση σημαίνει και διά-κριση, πρό-κριση, δεν σημαίνει μόνο απώλεια κεκτημένων. Την αντιμετωπίζουμε σαν κάτι πρωτόφαντο όταν στο παρελθόν η κατάσταση ήταν πολύ χειρότερη. Μεγάλωνα στο Αγρίνιο τη δεκαετία του ’50 και του ’60 και δεν είχαμε τίποτα από αυτά που έχουμε τώρα. Ζούσαμε σε χωματόδρομους και όχι με πεζοδρόμια που κολλάνε από τις τσίχλες. Πάμε μπροστά, δεν γίνεται να επιστρέψουμε στο παρελθόν. Αλλά μέλλον δεν είναι η λήθη. Μη χάσουμε τα κριτήρια. Να διακρίνουμε τι ακριβώς χρειαζόμαστε και πώς θα το χρησιμοποιούμε. Χαίρομαι τη νέα τεχνολογία, όταν όμως θέλω να δω τι καιρό κάνει ανοίγω ακόμη την πόρτα και οσφραίνομαι τον αέρα.

Τι νιώθετε αυτή την εποχή; Δεν νιώθω διαφορετικά. Η ζωή μας κουβαλάει μνήμες ιστορίας, κι ας μην τις έχουμε ζήσει. Πόλεμος, κατοχή, εμφύλιος, προσφυγιά... Τι θέλετε να σας πω; Πώς έχουμε κρίση; «Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις»· ας ξαναδούμε τις λέξεις. Το νόημά τους επαναλαμβάνει ερωτήματα που έχουν ήδη τεθεί αλλά θα τα ξαναβρούμε μπροστά μας.

Όλη αυτή η επίγνωση μήπως σας έχει κάνει λίγο άτρωτο, ώστε να μην μπορείτε να διακρίνετε τις διαφορές; Η Ελλάδα υπήρξε φτωχή, γιατί μας κάνει έκπληξη η νέα φτώχεια κ.λπ. Δεν είναι η ψυχρή γνώση που με βοηθάει να το αντιμετωπίζω, αλλά το βίωμα του πόνου και της θλίψης ανθρώπων που έζησα, ανθρώπων που έχασαν το μέλλον τους σε πολέμους, καταστροφές, εξορίες. Το βίωμα της σιωπής τους και η θλίψη τους ανήκουν στην ιστορία μας, όπως και η περηφάνια τους. Ναι, μετά απ’ αυτά θεωρώ πως το ζητούμενο είναι η νηφαλιότητα και μ’ έναν τρόπο την έχω κερδίσει. «Μου είναι αδιάφορο από που θα ξεκινήσω, αφού εκεί θα καταλήξω πάλι» έλεγε ο Ηράκλειτος. Αναποδογυρίζει η ζωή, αλλά ας ξεκινήσουμε με διάκριση και επιλογή. Αυτό είναι το στοιχειώδες που καλούμαστε να επιλέξουμε. Η κρίση μας, δηλαδή. Τι θεωρούμε ανάπτυξη; Να έρθουν καινούργιοι σκουπιδοντενεκέδες για τους ανθρώπους που ψάχνουν στα σκουπίδια; Όσο περιμένουμε ελεημοσύνη δεν πρόκειται τίποτα να αλλάξει. Από τον εαυτό μας πρέπει να ζητήσουμε την ανόρθωση. Εμείς έχουμε το ανάστημα. Είμαστε καταδικασμένοι ακόμα και με τσακισμένα φτερά να πετάμε. Να το πάλι το στοιχειώδες!

Το αρχαίο γνωμικό αναφέρεται όμως και σε μια «Αθηνά»... «Ποιος θέλει να δει το πρόσωπο του Θεού, την όψη της αβύσσου» ρωτούσε ο Αισχύλος. Η όποια Αθηνά, αν μπορεί να βοηθήσει, θα το κάνει μόνη της δίχως να το γνωρίζουμε. Ας σταματήσουμε να τα περιμένουμε όλα από τις εξουσίες. Η εξουσία, όπως το λέει κι η λέξη, βρίσκεται εκτός της ουσίας. Αστειεύομαι, αλλά ας το σκεφτούμε κι έτσι. Άλλωστε τι Θεός θα ήταν αν έκανε ό,τι του ζητούσαμε;

Βολικός. Ναι, αλλά η ζωή δεν είναι βολική. Αν το ζητούμενό μας είναι μόνο μια άνετη και βολική ζωή σύντομα θα ξαναβρεθούμε σε μια συνθήκη κατάπτωσης, ευφησυχασμού και αδράνειας, όχι στην ευτυχία, αλλά στην άνοια, την απληστία και στην αφθονία του μέτριου και του περιττού.

Με ξοβολεύετε με τον τρόπο που σκέφτεστε. Κάθε τι που λέτε ανοίγει και ένα άλλο ερώτημα και τέλος δεν βλέπω – σα να ανοίγετε μια μπάμπουσκα χωρίς μικρό (τελευταίο) κομμάτι. Να το γράψεις αυτό. Βλέπεις φως ψηλά, αλλά δεν το θέλεις γιατί φοβάσαι. Και δεν μας φοβίζει το φως εκεί πάνω αλλά το σκοτάδι εδώ κάτω. Καταλαβαίνεις πως για να προσβλέπεις στο φως θα πρέπει να αντιμετωπίζεις το σκοτάδι γύρω σου και μέσα σου, παντού. Και ποιος θέλει να βουτάει στα σκοτάδια; Μόνο από κει όμως μπορούμε να κοιτάζουμε το φως μπροστά, συναντώντας πάλι τα πανάρχαια ερωτήματα. Είναι άδειο το σκοτάδι; Τι βλέπουμε στο φως; Τι είναι προφανές;... Θα ψάχνουμε τα στοιχειώδη...

Info: Ο Χρήστος Μποκόρος θα μιλήσει στο επόμενο TEDxAcademy. «The future we share» θα είναι το θέμα του. Τις απόψεις τους θα αναπτύξουν 15 διεθνώς αναγνωρισμένοι ομιλητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ οι ομιλίες θα μεταδοθούν ζωντανά (live streaming) μέσω της επίσημης ιστοσελίδας του TEDxAcademy (www.tedxacademy.com). Στην ίδια ιστοσελίδα μπορείτε να δηλώσετε συμμετοχή στην εκδήλωση, ενώ θα διατεθούν και δωρεάν εισιτήρια σε 100 άνεργους πολίτες. Σάββατο 27/9, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών