Στο πολιτικό μας λεξιλόγιο «προοδευτικός» σημαίνει κεντροαριστερός, αριστερός, ή κομμουνιστής· έτσι κι αλλιώς, καλός άνθρωπος. Όμως ο όρος έχει παλιώσει και φθαρεί μαζί με την έννοια της προόδου. Η πρόοδος, όπως πολλές αξίες της νεωτερικότητας, χρειάζεται επαναπροσδιορισμό: Ποιο είναι το περιεχόμενό της σήμερα; Τι θα πει εξέλιξη, ανάπτυξη, βελτίωση; Η πρόοδος, θα συμφωνήσουμε όλοι, δεν είναι αναγκαστικά ευνοϊκή για την ποιότητα της ζωής: η μαρξιστική ιδέα, που έχει εξαντληθεί, δεν αφορά μόνο το μέλλον· αφορά επίσης το παρελθόν το οποίο οι μαρξιστές θέλουν να διαγράψουν – εκτός από τις «μαρξιστικές» του σελίδες, τις «γραμμένες με αίμα», τις ανεξίτηλες.
Ο προοδευτισμός είναι η άλλη όψη αυτής της επιλεκτικής μνήμης: οι προοδευτικοί ενδιαφέρονται για τα γεγονότα (επαναστάσεις, νομοθετήματα, ηρωισμούς, θυσίες) που, κατά τη γνώμη τους, έχουν συμβάλει στην πρόοδο και συνεχίζουν να συμβάλλουν ως υποδείγματα. Η περίπτωση της Οκτωβριανής επανάστασης, την οποία γιορτάζει φέτος η αριστερά, είναι τόσο προφανής ώστε το επιχείρημα καταντάει φτηνό: τι προοδευτικό είχε το σοβιετικό καθεστώς το οποίο προέκυψε από τη στρατηγική των μπολσεβίκων; Το μαυσωλείο του Λένιν υπήρξε σύμβολο της συντήρησης: ένα πτώμα συντηρημένο στη φορμόλη, ένα καθαγιασμένο λείψανο στην κοινή θέα και λατρεία. Η αρχική επίδραση των φιλοευρωπαϊκών ελίτ δεν άργησε να μεταμορφωθεί σε ασιατικό σοσιαλισμό – και η πρόοδος άρχισε να μετριέται με πεντάχρονα πλάνα· με βιομηχανική παραγωγή κάκιστης ποιότητας μέσα στην τέλεια αδιαφορία για το περιβάλλον και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Ταυτοχρόνως, στη Δύση, η πρόοδος εξισώθηκε με μια πορεία προς μια και μοναδική κατεύθυνση, προς όλο και περισσότερη «ελευθερία», μια έννοια αμφίσημη: η απόλυτη ελευθερία τείνει στην άρνηση του πολιτισμού. Έτσι, πριν από λίγα χρόνια, η εφημερίδα Libération, σε μια νεκρολογία ενός καλλιτέχνη που τύγχανε παιδόφιλος, έπλεκε το εγκώμιο της παιδεραστίας: λιγοστοί διαμαρτυρήθηκαν· οι Γάλλοι φοβούνται μήπως τους χαρακτηρίσουν συντηρητικούς. Ο συντηρητισμός δεν είναι σέξι. Ωστόσο, η παιδεραστία, αντίθετα από τις επαναστατικές εξαγγελίες της Libération περί καταστροφής της πατριαρχίας, καταστρέφει τον πολιτισμό· επιστρέφουμε στα δάση· στον κανιβαλισμό, στην αιμομιξία, στις ανθρωποθυσίες, στον ακρωτηριασμό γεννητικών οργάνων.
Η θρησκεία του νέου είναι η κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού (καινούργια προϊόντα που εξυπηρετούν καινούργιες ιδέες και ανάγκες) καθώς και η συγκολλητική ουσία που εξασφαλίζει τον συλλογικό κομφορμισμό. Για παράδειγμα, ο σύγχρονος αντισημιτισμός και αντιαμερικανισμός (προσφάτως και η γερμανοφοβία) είναι χαρακτηριστικό του επιλεγόμενου προοδευτικού ο οποίος κατά τα άλλα περιγράφει τον εαυτό του ως αντιρατσιστή. Παραλλήλως, στον χώρο της παιδείας όπου κατασκευάζεται το προοδευτικό πλήθος, το «νέο» εξομοιώνεται με το «καλό»: νέα γραμματική, νέα παιδαγωγική, νέα διδακτική της ιστορίας· όλα είναι διαπραγματεύσιμα· η ορθογραφία, η ιστορική αλήθεια, οι κώδικες κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο στόχος είναι η πρόοδος που, με τη σειρά της, εξομοιώνεται με την ευκολία. Από την εκπαίδευση αφαιρείται αυτό που ο Tζορτζ Όργουελ ονόμαζε “ordinary decency”: η καθημερινή, απλή λογική και ευπρέπεια. Η θρησκεία της προόδου αψηφά την απλή λογική και συγκροτεί ένα κακόγουστο θέαμα που οι προοδευτικοί θεωρούν, προσφυώς, «προοδευτικό»: τα σύμβολα (λόγου χάρη οι ενδυματολογικές προτιμήσεις) παίρνουν μεγαλύτερες διαστάσεις από τις ιδέες και τις πράξεις.
Το να προχωρείς στην ίδια κατεύθυνση –«μπροστά»– μπορεί να καταλήξει σε αδιέξοδο, ή σε βουτιά στον ωκεανό. Στη Γαλλία, η απαξίωση της εργασίας, που συνόδευσε την ετήσια άδεια των πέντε εβδομάδων και το 35ωρο, δίνει την εντύπωση της προόδου: φυσικά και είναι καλό να μειώνονται τα ωράρια των επίπονων εργασιών· όμως δεν είναι όλες οι εργασίες επίπονες, ούτε ωφελεί να ονειρευόμαστε κοινωνίες χωρίς εργασία. Οι άνθρωποι πρέπει κάτι να κάνουν. Κοινωνίες χωρίς εργασία σημαίνει, με τον σημερινό ορίζοντα, δουλοπαροικία από τη μια και αργόσχολη τάξη από την άλλη.
Ένα άλλο παράδειγμα προόδου, μεταξύ πολλών, είναι η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια που σε μερικές χώρες καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία. Οπωσδήποτε πρόκειται για ένα ακόμη βήμα σε μια χαραγμένη κατεύθυνση· τίθενται όμως κάποια ερωτήματα: μήπως οι γυναίκες μετατρέπονται σε μηχανές που κάνουν μωρά (συχνά επί πληρωμή); Μήπως σκοτώνουμε την ιδέα του πατέρα τη στιγμή ακριβώς που άρχισε να αναλαμβάνει τις ευθύνες του σε ισότιμη βάση με τη μητέρα; Μήπως συντελούμε στην αύξηση του πληθυσμού και στον παραμερισμό της υιοθεσίας που αποτελεί λύση για πλήθος εγκαταλελειμμένων παιδιών; Και ούτω καθ’ εξής.
Στην καθομιλουμένη λατινική, “progressus” σήμαινε την προέλαση ένοπλου στρατεύματος. Για τον λαό, για τους χωρικούς, progressus ήταν η προοπτική της λεηλασίας και της σφαγής· μια υπόσχεση θανάτου. Σήμερα, σημαίνει να προχωρούμε με το διαρκές σύνθημα «αλλαγή» ακόμα κι όταν πρόκειται για αλλαγή προς το χειρότερο. Ο παραχαϊδεμένος σύγχρονος άνθρωπος επιζητεί τόσο την αλλαγή ώστε προτιμά ακόμα και τον πιο τρομακτικό σκοταδισμό – το Ισλάμ, την άκρα δεξιά, την άκρα αριστερά – από μια κατάσταση δεδομένη ή παραδοσιακή. Κι όμως, ορισμένες πτυχές της προόδου αποκλίνουν από τον πολιτισμό: αν ο πολιτισμός εκτιμάται, μεταξύ άλλων, ως βαθμός ιδιωτικότητας –δηλαδή απελευθέρωσης του ανθρώπου από τους άλλους ανθρώπους – η χρήση της τεχνολογίας των δικτύων μάς οδηγεί στην κατάργηση της ιδιωτικής σφαίρας, στη συγχώνευση της δημόσιας και ιδιωτικής εικόνας. Αυτή η ακύρωση της ιδιωτικότητας μάς φέρνει πίσω στο καθεστώς των φυλών ή στο χωριό όπου οι γυναίκες γεννούσαν τα παιδιά τους σ’ ένα δωμάτιο γεμάτο γειτόνισσες.
Μπορούμε να οπισθοδρομήσουμε παρουσιάζοντας την οπισθοδρόμηση σαν πρόοδο. Οι ορισμοί έχουν αποκτήσει ευελιξία – ο καθένας από μας προσδίδει στις λέξεις το δικό του νόημα: ό,τι είναι πρόοδος για τον έναν είναι καθοδικό σπείραμα για τον άλλον. Οι «προοδευτικοί», ως καλοί άνθρωποι, πιστεύουν στην αδυσώπητη ανθρώπινη καλοσύνη που οδηγεί στο εξίσου αδυσώπητο εμπρός. Συχνά, όλο και πιο συχνά, αυτό το εμπρός είναι σαν το φίδι που ελίσσεται γύρω από τον εαυτό του και τρώει την ουρά του.
14°
