Ας συμφωνήσουμε σε τούτο: η σεξουαλική παρενόχληση είναι ποινικό αδίκημα όταν έχει αντίκτυπο στα δικαιώματα, στα συμφέροντα και στην ποιότητα ζωής του θύματος. Όταν δηλαδή ένας ισχυρός άνδρας ή γυναίκα (εργοδότης, πολιτικός, κοινωνικός παράγων, συγγενικό πρόσωπο) απαιτεί τη σεξουαλική εύνοια ενός λιγότερο ισχυρού ατόμου με το οποίο έχει σχέση άμεσης ή έμμεσης εξάρτησης και που, σε περίπτωση απόρριψης, έχει τη δυνατότητα και τη διάθεση να το βλάψει. Πολλοί άνθρωποι δημιουργούν μονομερώς ερωτική ατμόσφαιρα και ζητούν επιμόνως σεξουαλικές χάρες· ωστόσο, συχνά, αυτή η συμπεριφορά μπορεί να αντιμετωπιστεί ατομικά, χωρίς προσφυγή στον νόμο και χωρίς τη βοήθεια τρίτων. Λίγοι και λίγες δεν έχουν υποστεί, στον έναν ή στον άλλο βαθμό, πιέσεις, μικροεκβιασμούς, δυσάρεστες εκπλήξεις – το ζήτημα έγκειται ακριβώς σ’ αυτό: στον βαθμό. Και στις επιπτώσεις.
Χρησιμοποιώ ως παράδειγμα της διαχειρίσιμης περίπτωσης παρενόχλησης μια υπόθεση που πήρε έκταση αυτές τις μέρες στη Γαλλία: η Σαντρίν Ρουσσό, στέλεχος των Πρασίνων, κατήγγειλε τον συνάδελφό της Ντενί Μποπέν για σεξουαλική επίθεση, έγραψε βιβλίο επί του θέματος με τίτλο «Μιλήστε» (για να ενθαρρύνει τις γυναίκες να καταγγέλλουν παρόμοιες επιθέσεις) και εμφανίστηκε δακρυσμένη σε τηλεοπτικές εκπομπές. Διαβάζοντας το βιβλίο διαπιστώσαμε ότι ο Μποπέν «την κόλλησε στον τοίχο και προσπάθησε να τη φιλήσει αγγίζοντάς της το στήθος». Αποκλιμάκωση: αυτό ήταν όλο; Είναι λοιπόν οι γυναίκες τόσο ευπαθή άνθη ώστε τραυματίζονται διά βίου επειδή κάποιος βλαξ αγνοεί την τέχνη του φλερτ και πιστεύει ότι έχει μια εξουσία που δεν έχει; Θέλω να πω: γιατί είναι τόσο δύσκολο, αν ένας άνδρας δεν παίρνει από λόγια, να επιστρατευτεί η αρχαιότερη χειρονομία στον κόσμο, το χαστούκι, με το οποίο ο εκάστοτε Μποπέν θα δει πεταλούδες;
Σίγουρα οι γυναίκες πρέπει να μάθουν να μην ανέχονται όχι μόνο εγκληματικές αλλά ούτε και ενοχλητικές μορφές συμπεριφοράς. Είμαστε πολύ μακριά από την επιθυμητή κατάσταση ισότητας και κοσμιότητας – προσθέτω την «κοσμιότητα» διότι συνήθως η ισότητα γίνεται αντιληπτή ως εξομοίωση στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο. Πολλές γυναίκες προσπαθούν να κατακτήσουν την ισότητα ή να αντιμετωπίσουν τη διάχυτη μισογυνία μιμούμενες τους άνδρες σε φερσίματα που είναι προς αποφυγήν. Εξάλλου, το ανδρικό φύλο έχει τελματώσει, ενώ οι γυναίκες (στη Δύση) έχουν προχωρήσει πάρα πολύ μέσα σ’ έναν αιώνα. Πλην όμως, ως μητέρες, ανατρέφουν άνδρες με τρόπο που δεν προωθεί αυτή την πρόοδο και που μαρτυρεί γυναικεία μισογυνία: οι άνδρες που συμπεριφέρονται «σαν γουρούνια» (η έκφραση αδικεί τα γουρούνια) είναι γιοι γυναικών που δεν σέβονται τη φυλετική τους ταυτότητα. Και φυσικά ανδρών που, κατά πάσα πιθανότητα, δεν εμφορούνταν από «κόσμιο» ανδρισμό οι ίδιοι.
Ο σεβασμός προς τις επιθυμίες και τα όρια του άλλου είναι στοιχειώδης για τις ανθρώπινες σχέσεις. Όποιος τα αγνοεί ή τα παραβιάζει ασκεί ψυχική ή/και σωματική βία. Ανάλογη της έντασης με την οποία εκδηλώνεται η έλλειψη σεβασμού οφείλει να είναι η αντίδραση. Φοβάμαι πως οι φεμινιστικές εκστρατείες χαρακτηρίζονται από τέσσερα (τουλάχιστον) συνυφασμένα ιδεολογήματα: το πρώτο είναι η περιγραφή των γυναικών ως ανήμπορα όντα, ως εκ γενετής θύματα των ανδρών· το δεύτερο είναι η ταύτιση με τη συντηρητική ανδροφοβία περασμένων γενεών («οι άνδρες θέλουν μόνο ένα πράγμα» κτλ)· το τρίτο είναι η κανονικοποίηση, η αυστηρή εφαρμογή πρωτοκόλλου στις ερωτικές σχέσεις που μπορεί να προκαλέσει ακόμα μεγαλύτερη αποξένωση, δυσπιστία και φοβίες σε αμφότερες πλευρές. Το τέταρτο είναι η υπερβολική διεύρυνση της έννοιας του σεξισμού με αποτέλεσμα αστυνομικό βλέμμα στην ανδρική στάση. Παραδόξως, ο μαχητικός φεμινισμός τείνει να παρουσιάζει τις γυναίκες σαν Κοκκινοσκουφίτσες στο δάσος με τους λύκους.
Η σεξουαλική απελευθέρωση επέτρεψε απάνθρωπες πράξεις, αλλά το καλό που έκανε είναι μεγαλύτερο από το κακό. Ένα από τα προβλήματα που προέκυψαν στις δυτικές κοινωνίες είναι ότι οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, εμφανίζονται σαν κακομαθημένα παιδιά που επιζητούν τη βοήθεια της κοινότητας και του συστήματος Δικαιοσύνης στην προσωπική τους ζωή – ενώ, το ιδεώδες θα ήταν να αντιμετωπίζονται οι παρεξηγήσεις και η κατάχρηση εξουσίας χωρίς επιτηρητές. Το ότι διάφορες ηθοποιοί καταγγέλλουν πανίσχυρο άνδρα του Χόλιγουντ με είκοσι ή και τριάντα χρόνια καθυστέρηση μού φαίνεται κάπως αναξιόπιστο: ο καθένας μπορεί να δείξει τον ένοχο όταν δεν απαιτούνται αποδείξεις κι όταν ο ένοχος δεν θυμάται καν αν είναι ένοχος. Οι παρενοχλούντες δεν κρατούν ημερολόγιο παρενοχλήσεων, ούτε ενδιαφέρονται για την ταυτότητα των ατόμων που κολλάνε στον τοίχο και τους πιάνουν το στήθος. Στο ίδιο πνεύμα, στη Γαλλία, έχει δημιουργηθεί το hashtag «Κάρφωσε το γουρούνι σου» (γίνεται πολύς λόγος για γουρούνια) και οι γυναίκες σπεύδουν να συγκροτήσουν μια κοινότητα θυμάτων μέσα σ’ έναν κόσμο σατύρων και αρπακτικών. Όποια θέλει να εκδικηθεί κάποιον, κατά προτίμηση πλούσιο και διάσημο, υπάρχει το hashtag. Όχι και τόσο σοβαρά πράγματα αυτά, νομίζω.
Η ιεράρχηση είναι διπλή: κατ’ αρχάς το να μπορούμε να διακρίνουμε την ένταση και τη συστηματικότητα της βίας· πολλοί άνδρες κακοποιούν κατ’ επανάληψη γυναίκες χωρίς να παρεμβαίνει ούτε ο νόμος, ούτε οι συγγενείς και οι γείτονες. Η ανοχή, η συνενοχή, η αποσιώπηση είναι, έτσι κι αλλιώς, παράγοντες διαιώνισης κάθε μορφής εγκληματικότητας – και όπως όλοι ξέρουμε, οι περισσότερες γυναίκες, εφόσον δεν μπορούν να στραφούν πουθενά, υπομένουν ξυλοδαρμούς, ταπεινώσεις, βιασμούς σαν μια αναπόδραστη μοίρα. Από την άλλη πλευρά, σε προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ίσως υπάρχουν παιδιάστικες και τριανταφυλλένιες προσδοκίες για την ανθρώπινη φύση: μια εξαδέλφη μου στην Αμερική –το γράφω με επίγνωση ότι πρόκειται για ανεκδοτολογική ανάμνηση– κατηγόρησε τον σύζυγό της για ενδοοικογενειακή βία επειδή, πάνω στα νεύρα του, έσπασε το κουτί με τα κουλουράκια. Κι εδώ μπαίνει το δεύτερο στοιχείο της ιεράρχησης: αν θέλουμε να αποκτήσουμε περισσότερη αρμονία στις κοινωνίες μας πρέπει να συγκρίνουμε την κατάστασή μας με το καλύτερο: πού οι γυναίκες είναι πιο απελευθερωμένες και απολαμβάνουν περισσότερο σεβασμό; (Και ο σεβασμός, εξυπακούεται, να μην οδηγεί στην πεποίθηση πως η μητέρα σου είναι παρθένα). Είναι, επίσης, απαραίτητο να έχουμε συναίσθηση του χειρότερου, να βλέπουμε τι έχουμε επιτύχει και πώς πρέπει να ενεργούμε σε κοινωνικό και νομικό επίπεδο για να μην οπισθοχωρήσουμε.
Νομίζω, χωρίς να μπορώ να το αποδείξω, ότι η οικογενειακή ανατροφή ανταγωνίζεται το σχολείο στη διαμόρφωση των σχέσεων. Εν πολλοίς, η μεικτή παιδεία έχει συμβάλει στη συμφιλίωση των φύλων· όμως η οικογένεια κατασκευάζει νάρκισσους· άνδρες και γυναίκες που δεν σηκώνουν αντιρρήσεις και που πιστεύουν ότι όλα τους επιτρέπονται. Αν στη συνέχεια γνωρίσουν κοινωνική επιτυχία, πιθανώς αυτά τα αισθήματα να πάρουν αντικοινωνικές διαστάσεις. Η διπλή ηθική (και η διπλή αισθητική) μοιράζουν στα φύλα ιδιότητες που δεν θα έπρεπε να γίνονται αποδεκτές: από τη μια πλευρά, παθητικότητα, καρτερία, έμμεση επιθετικότητα θύματος· από την άλλη, αυταρχισμό, μισογυνία, βιαιότητα. Αυτή η διαλεκτική είναι αιτία σεξουαλικής δυστυχίας και εγκληματικότητας – μία από τις αιτίες.
16°
